سیری در آثار علمی شیخ بهایی
مقام علمی و ادبی و شخصیت علمی بهایی از آن نظر مورد توجه و اعجاب است که وی در تمام علوم رسمی زمان خود دست داشت و در شماری از آنها منحصر به فرد بود. او در حوزه معارف دینی و علوم اسلامی استاد بود و از خود خلاقیت بسیار نشان داد.
در سلسله اجازات روایی، از محدثان امامی برجسته قرن یازدهم به شمار می‌رود و طرق بسیاری از اجازات محدثین در قرون اخیر به او و از او به پدرش و شهید ثانی منتهی می‌شود. محمدهانی ملازاده هم‌چنین در جلد چهارم «دانش‌نامه‌ی جهان اسلام» درباره‌ی مقام علمی و ادبی شیخ بهایی نوشته است: بهایی آثار برجسته‌ای به نثر و نظم پدید آورده است. به نوشته موسوی حسینی، وی با زبان ترکی نیز آشنایی داشته است.
تذکره‌نویسانی چون نصرآبادی، هدایت، آذر بیگدلی و محمد قدرت‌الله گوپاموی او را از شاعران فارسی‌زبان دانسته و در تذکره‌های خود، شرح حال و نمونه‌هایی از شعرهایش را آورده‌اند. «عرفات العاشقین»، اولین تذکره‌ای است که در زمان حیات بهایی از او نام برده است.
بهترین منبع برای گردآوری شعرهای بهایی، «کشکول» است، تا جایی‌که به عقیده برخی محققان، انتساب شعرهایی که در کشکول نیامده است، به بهایی ثابت نیست. از شعرها و آثار فارسی بهایی دو تالیف معروف تدوین شده است؛ یکی به کوشش سعید نفیسی با مقدمه‌ای ممتع در شرح احوال بهایی، دیگری توسط غلامحسین جواهری وجدی که مثنوی منحول «رموز اسم اعظم» را هم نقل کرده است. با این همه هر دو تالیف حاوی تمام شعرها و آثار فارسی شیخ نیست. شعرهای فارسی بهایی عمدتا شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. وی در غزل به شیوه فخر‌الدین عراقی و حافظ ، در رباعی با نظر به ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری، و در مثنوی به شیوه مولوی، شعر سروده است.
ویژگی مشترک شعرهای بهایی میل شدید به زهد و تصوف و عرفان است. از مثنویات معروف شیخ می‌توان از این‌ها نام برد: «نان و حلوا» یا «سوانح سفر الحجاز»، این مثنوی ملمع چنان‌که از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده است و بهایی در آن بیت‌هایی از مثنوی را نیز تضمین کرده است.
او این مثنوی را به طور پراکنده در کشکول نقل کرده و گردآورندگان دیوان فارسی وی ظاهرا به علت عدم مراجعه دقیق به «کشکول» متن ناقصی از این مثنوی را ارایه کرده‌اند. «نان و پنیر» نیز بر وزن و سبک مثنوی مولوی است. «طوطی‌نامه» نفیسی این مثنوی را که از نظر محتوا و زبان نزدیک‌ترین مثنوی بهایی به مثنوی مولوی است، بهترین اثر ادبی شیخ دانسته و با آن‌که آن را در اختیار داشته، جز اندکی در دیوان بهایی نیاورده و نام آن را نیز خود بر اساس محتویاتش انتخاب کرده است.
«شیر و شکر»، اولین منظومه فارسی در بحر خبب یا متدارک است. در زبان عربی این بحر شعری پیش از بهایی نیز مورد استفاده بوده است. «شیر و شکر» سراسر جذبه و اشتیاق است و علی‌رغم اختصار آن مشحون از معارف و مواعظ حکمی است، لحن حماسی دارد و منظومه‌ای بدین سبک و سیاق در ادب فارسی سروده نشده است.
مثنوی‌هایی مانند «نان و خرما»، «شیخ ابوالپشم» و «رموز اسم اعظم» را نیز منسوب بدو دانسته‌اند که مثنوی اخیر به گزارش میرجهانی طباطبایی از آن سیدمحمود دهدار است.
شیوه مثنوی‌سرایی بهایی مورد استقبال دیگر شاعران، که بیش‌تر از عالمان امامیه‌اند، واقع شده است. تنها نثر ادبی فارسی بهایی که در دیوان‌های چاپی آمده «رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» است. بعضی مکتوبات ملمع بهایی چاپ شده است. بهایی در عربی نیز شاعری چیره‌دست و زبان‌دانی صاحب‌نظر است و آثار نحوی و بدیهی او در ادبیات عرب جایگاه ویژه‌ای دارد.
بهایی در ارجوزه سرایی نیز مهارت داشت و دو ارجوزه شیوا یکی در وصف شهر هرات به نام هراتیه یا الزاهره و دیگر ارجوزه‌ای عرفانی موسوم به «ریاض‌الارواح» از وی باقی مانده است.
نامدارترین اثر بهایی «الکشکول»، معروف به کشکول شیخ بهایی است که مجموعه گران‌سنگی از علوم و معارف مختلف است و آینه معلومات و مشرب بهایی محسوب می‌شود. اثر منحولی نیز به نام «مخلاه» به سبک کشکول، ولی خلاصه‌تر و سست‌تر از آن به نام بهایی منتشر شده است.
بهایی در شکوفایی علمی حوزه اصفهان نقشی اساسی داشت، به طوری که بعضی منابع، وی را موسس چندین مدرسه علمی در اصفهان دانسته‌اند . گزارشی نیز از جاذبه علمی بهایی و کیفیت استفاده شاگردان از محضر او حتی در ایام تعطیل در منابع آمده است. شاگردانش، از جمله محمدتقی مجلسی، فضل و دانش و کثرت محفوظات او را ستوده‌اند. هر چند بهایی در علوم و معارف اسلامی موسس نبوده و نوآوری علمی به‌ندرت در آثارش دیده می‌شود، اما جامعیت او سبب شده است که در ارایه و تدوین مطالب، ذوق و ابتکار و نوعی نبوغ خاص از خود بروز دهد. گذشته از علوم و معارف اسلامی، مهم‌ترین حوزه فعالیت علمی بهایی، ریاضی و سپس معماری و مهندسی است.
مهم‌ترین آثار بهایی در نجوم «تشریح الافلاک» و دو رساله «اسطرلاب» به فارسی وعربی است. بهایی در جغرافیا نیز آثار متعددی دارد که معروف‌ترین آنها «تضاریس الارض» یا «رساله فی کرویه الارض» است .
هم‌چنین، تبحر بهایی در علوم غریبه ریشه انتساب بعضی افسانه‌های دیگر است، مانند آگاهی شیخ از سرمه خفا و تعلیم آن به نااهل و دفن کردن دو قطعه سنگ در شیراز و اصفهان برای دفن وبا و طاعون .
بعضی منابع این حکایات را ساختگی دانسته و بعضی دیگر آنها را تلقی به قبول کرده‌اند. در این میان استفاده شیخ از کتابی با عنوان «کله‌سر» که شامل علوم کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا و ریمیا بوده است، به گزارش خود او مستند است. هم‌چنین، مصاحبت وی با آگاهان از علوم خفیه به گزارش محمدتقی مجلسی متیقن است. در «کشکول» نیز مطالبی در علوم غریبه و طلسمات آمده که حاکی از اطلاع بهایی بر آن‌هاست. هم‌چنین فال‌نامه‌هایی که به نام بهایی به طبع رسیده، فاقد اعتبار، ولی و حاکی از نفوذ شخصیت او در فرهنگ عامه است.
نیز کتاب «اسرار قاسمی» که به قاسم‌نامی از شاگردان بهایی منسوب است و درباره آن حکایات غریبی نقل شده است، با آن‌که محدث نوری به نقل از «محبوب القلوب»، آن را آورده، بی‌اساس می‌نماید. آنچه مسلم است، به گزارش سیدحسن کرکی، بهایی از دانش‌هایی که هیچ‌کس از علمای عامه و خاصه قبل از او و در زمان او، از آنها اطلاع نداشتند، آگاهی داشته و همین سبب شده است که هر امر عجیبی را بدو نسبت دهند.
شیخ بهایی از جمله نادر دانشمندان و عالمانی است که علاوه بر علوم دینی و حکمی و عرفانی، بر علومی هم‌چون ریاضی، هندسه و فیزیک تسلط داشت. از شیخ آثار و تالیف‌های بسیاری در علوم گوناگون بر جای مانده و نام بیش از یک‌صد اثر وی در کتاب‌ها ذکر شده است که بعضی از آنها عبارت‌اند از: «نان و حلوا»، «شیر و شکر»، «جامع عباسی»، «کشکول»، «تشریح الافلاک»، «خلاصه‌الحساب»، «فوائد‌الصمدیه»، «موش و گربه» و «حبل‌المتین فی احکام» (با کسره الف) احکام (با فتحه الف) دین. این دانشمند بزرگ در زمینه معماری نیز منشاء آثار گران‌قدری شد که عمده‌ترین آنها عبارت‌اند از: مسجد امام، حمام شیخ، ساعت شاخص اوقات شرعی، شهر نجف آباد و هم‌چنین طرح تقسیم آب زاینده‌رود.