كلمات كليدي : موزه «جهاد اقتصادي» به مثابه يك واجب عيني
نویسنده :یعقوب نعمتی وروجنی كارشناس ارشد علوم سیاسی
نگاهی به زمینه‌ها، ضرورت‌ها و پیامدهای جهاد اقتصادی
اشاره: اقتصاد را می‌توان مقوله‌ای عام و فراگیر در نظر گرفت گه در تمامی شئون و روابط اجتماعی انسان‌ها وجود دارد و بالطبع در کنار دیگر فاکتورهای اجتماعی - انسانی و طبیعی، تاثیر فراوانی بر وضع کنونی و آتی جامعه و نسل حاضر و نسل‌های بعدی بر جای می‌گذارد؛ همانطور که صاحب نظران اقتصادی بالاجماع متفق القولند در راستای رسیدن به توسعه و پیشرفت مطلوب و قابل قبول در هر اجتماعی و حفظ و تداوم آن مسیر بالنده، علاوه بر فراهم بودن امکانات دیگر، کار اقتصادی باید به صورتی تلاشگرانه و مستمر و پویا و دائمی انجام گیرد که به بیان دیگر می‌توان از آن به عنوان تلاش اقتصادی تعبیر کرد؛ ولی بحثی که فضای امسال ایران را تحت تاثیر قرار داده عبارت است از آموزه‌ای به نام جهاد اقتصادی که وقتی این دو واژه یعنی جهاد و اقتصاد کنار همدیگر قرار می‌گیرند و نسبتی درونی با هم پیدا کرده و به عبارتی بهتر و روشن تر یک گفتمان را به وجود می‌آورند، دچار تحول معنایی نیز شده و به نوعی آموزه ای جدید را به ذهن متبادر می‌سازند.
البته در بحث از جهاد اقتصادی، نوعی برداشت و اجماع نظر عمومی در مورد این دو واژه می‌تواند مفید و تا حدود زیادی صحیح و راهگشا نیز باشد و از این رو برای شروع بحث می‌توان با تعریفی مختصر هم از این دو واژه، ادامه بحث و سخن را در پیش گرفت. به طور کلی اقتصاد به کلیه تلاش‌ها و اقداماتی اشاره دارد که در نهایت به ثروت آفرینی مادی منجر شده و فعالیت‌های تولیدی، خدمات، ارزش افزایی، کار آفرینی و حتی ارزش زایی علمی و فرهنگی را در نیز بر می‌گیرد.
ولی بحث در مورد جهاد می‌تواند اندکی گسترده تر نیز باشد؛ چرا که در فقه و آموزه‌های اسلامی به طور گسترده‌ای به این فریضه الهی پرداخته شده است و جهاد یکی از فروع دین مبین اسلام بوده و در طول تاریخ اسلام از همان دوران صدر اسلام یعنی دوران نبوت پیامبر خاتم و طی قرون متمادی تا زمان معاصر بر روند تحولات درونی و روابط بیرونی امت اسلامی تاثیر بسزا و تعیین کننده‌ای بر جای گذاشته است و از سوی دیگر مجادلات و مباحثات قلمی و فکری زیاد و چالش برانگیزی پیرامون آن وجود دارد. جهاد در لغت از «جهد» مشتق شده که به معنی غایت مشقت یا سختکوشی است و در اصطلاح فقها چنین تعریف شده است: گذشتن از مال و جان در راه بالابردن کلمه اسلام و بر پا داشتن شعایر ایمان.
طبق تعریف مجاهد نیز به کسی می‌گویند که هر آنچه را که از قدرت و توان و طاقت و نیرو به کف دارد، تا آخرین حد وسعت و امکاناتش در راه هدف خود به کار گیرد و در معنایی دیگر، کسی را گویند که با طیب خاطر در فراخنای دشواری‌ها گام بگذارد و برای رسیدن به هدف خود، در سنگلاخ هستی پیش تازد و سرفرازی خود را در عرصه پیکارها جستجو کند.
از نظر شرعی نیز می‌توان جهاد را به دو صورت بررسی کرد: سعی و کوشش با صرف مال و ثروت و جان و به کارگرفتن تمام امکانات-گذشتن از مال و صرف تمام نیروها و تحمل سختی‌ها در راه رسیدن به هدف و مقصود. ولی در هر صورت، معنی جهد از لحاظ شرعی این است که انسان با گذشتن از جان و مال خویش، در راه برتری توحید و کلمه اسلام و پایداری رسالت اسلامی و اقامه شعایر و ایمان و برافراشتن پرچم دین الهی، با تمامی امکانات خود تلاش و مبارزه کند؛ و از این رهگذر جهاد دارای یک صبغه ذاتی و قوی الهی و معنوی بوده و جزء یکی از بزرگ ترین و افضل ترین عبادات یک فرد مسلمان به شمار می‌آید.
با این تعریف گسترده‌ای که از جهاد به عمل آمد، می‌توان دید که این فریضه صرفا محدود به جبهه‌های جنگ فیزیکی و رزم و نبرد نمی‌شود بلکه در هر عرصه‌ای که نیاز به سختکوشی در راه یک هدف الهی باشد می‌توان به جهاد مبادرت ورزید و با مسلح شدن به روحیه جهادی و با سختکوشی و نیت الهی پیروزی‌های عظیمی را فراچنگ آورد. عرصه اقتصادی نیز یکی از این حوزه‌هایی است که هم اینک به نظر می‌رسد نیازمند نوعی تلاش جهادی شده و ضرورت روحیه و عمل جهادی در آن امروزه بیش از هر زمان دیگری شده است؛ و این امر زمینه‌ها و علل مختلف درونی و بیرونی دارد.
در عرصه درونی کشور و با گذشت بیش از سه دهه از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و پیموده شدن مسیری پر فراز و نشیب و با بذل خون‌های پاک جوانان انقلابی این سرزمین و کسب روحیه خودباوری و استقلال و رهایی از قید و بندهای استعمار و استکبار و استثمار هم اینک با آغاز طرح‌های کلان اقتصادی در کشور، و از سوی دیگر نیاز تاریخی به پیشرفت و آبادانی هر چه بیشتر این سرزمین اسلامی به عنوان الگویی برای امت اسلامی و تمامی ملت‌های آزادی خواه و رهایی طلب، ضرورت نوعی تلاش و همت و کوشش و به بیان بهتر جهاد اقتصادی در تمامی عرصه‌ها به شدت احساس می‌شود و به بیانی کاربست صحیح، دقیق و اصولی این آموزه می‌تواند فرصتی تاریخی برای پیشرفت و رونق پایدار این سرزمین فراهم سازد.
عامل دیگری هم وجود دارد که اهمیت جهاد اقتصادی را بیشتر و از سویی ماهیت آن را مشخص تر می‌سازد؛ این مسئله نیز مقابله و هجمه اقتصادی سنگین و همه جانبه ای است که از سوی دشمنان قسم خورده این مردم و نظام اسلامی، بر آنها تحمیل شده و هر روز نیز شدت بیشتری می‌یابد؛ به عبارت دیگری تحریم‌های اقتصادی که به انحاء و به بهانه‌های مختلف بر این کشور وارد شده است به نوعی جنگ صلیبی اقتصادی را علیه این کشور آغاز کرده است و خود به خود روابط اقتصادی ایران با مستکبران عالم را به یک صحنه جنگ مبدل ساخته است. در واقع دشمنان این ملت عرصه‌های مقابله خود با بالندگی انقلابی مردم ایران را به حوزه‌های فرهنگی و اقتصادی نیز کشانده اند و در این میان نبرد نابرابری را به ایرانیان تحمیل کرده اند؛ در این راستا جهاد اقتصادی یک ضرورت وجودی محسوب می‌شود زیرا انفعال، بی عملی یا گام‌های سست و اقدامات معمولی در برابر هجمه‌های بی امان دشمنان ملت به ارکان و شالوده‌های اقتصادی این کشور، در صورت انفعال، بی عملی، یا اقدامات عادی و غیر انقلابی، موجب تحقق نقشه‌های زورگویان و مستکبرین جهانی شده و در نهایت می‌تواند شکست در نبرد جنگ اقتصادی را موجب گردد؛ که این امر خود در نهایت به تضعیف پایه‌های اقتدار و عظمت ایران اسلامی انجامیده و می‌تواند از رسیدن مردم ایران به جایگاه رفیع جهانی که فی الواقع لیاقت آن را دارا هستند ممانعت به عمل بیاورد.
جهاد اقتصادی از نظر ماهوی، تفاوت‌های بنیادین و بارزی با دیگر انواع تلاش‌ها و اقدامات اقتصادی دارد؛ واژه جهاد در این آموزه، نوعی قداست بخشی را به همراه دارد و این تلاش را از هر گونه سودجویی و مال اندوزی و ثروت طلبی و فردگرایی سود محورانه مبرا می‌سازد زیرا در جهاد هدف فقط رضایت خداست و از این رو جهاد اقتصادی نیز به عنوان یک وسیله و یک عبادت انجام می‌پذیرد و آن هم با اهدافی بسیار بالا؛ از جمله اهداف نزدیک جهاد اقتصادی می‌توان به رشد و پیشرفت صنایع و تولیدات و خدمات و افزایش سطح کیفی و کمّی محصولات داخلی به دست متخصصان بومی و جوانان مستعد و قطع وابستگی به مصنوعات و فناوری بیگانه اشاره کرد که این امر خود بالطبع بخش اعظمی از معضل عدم اشتغال جوانان را مرتفع می‌سازد و به دنبال آن با رونق و وفور اقتصادی در کشور، همه اقشار جامعه از رفاه نسبی برخوردار می‌شوند و در پی آن بسیاری از معضلات دیگر همانند نابسامانیهای اجتماعی، خانوادگی، جرایم، اعتیاد، بالارفتن سن ازدواج و مشکلات مرتبط با آن و بسیاری دیگر از مسائل موجود جامعه حل و فصل می‌شود؛ در عرصه‌های دیگر نیز با بالارفتن توان اقتصادی کشور و افزایش خودکفایی و خودبسایی صنعتی و تکنولوژیک در کنار دیگر مولفه‌های قدرت نظام از جمله ابزارهای قدرت نرم و فرهنگی نظام جمهوری اسلامی ایران، این کشور به عنوان ام القرای جهان اسلام خواهد توانست به آن جایگاه مستحکم و تاثیرگذار جهانی که همواره شایستگی اش را داشته است، دست یابد.
این دو پیشرفت موازی در داخل و قدرت یابی بیشتر در عرصه جهانی، آموزه جهاد اقتصادی را به اهداف عالی تر و اصلی خود نزدیک تر می‌سازد؛ چرا که این آموزه علاوه بر پیشرفت و استحکام و اقتدار اقتصادی، با توجه به وجود عنصر جهادی یعنی الهی در آن به دنبال انجام ماموریت معنوی و الهی و انسانی خود است؛ در واقع هدف اصلی این است که از این رهگذر ارزش‌های برین و عالی الهی و بشری گسترانده شود؛ یعنی ارزش‌هایی که هم در فریضه جهاد و جود دارد و هم در مقوله اقتصاد اسلامی.
در واقع جهاد فریضه ای است که با هدف الهی و در راستای گسستن زنجیرهای اسارت از تن و روح آدمی صورت می‌پذیرد و وقتی فریضه جهاد در کنار مقوله اقتصاد قرار می‌گیرد، علاوه بر گسستن زنجیرهای استثمار از دستان اقشار تحت ستم و مورد استثمار واقع قرار گرفته، آنان را به سوی زندگی شرافتمندانه و به معنای واقعی کلمه انسانی رهنمون می‌شود و در اینجاست که مبحث عدالت اجتماعی و اقتصادی به عنوان یکی از آموزه‌های بنیادین اسلام و اقتصاد اسلامی مورد توجه قرار می‌گیرد.
در اینجا لازم به ذکر است که مفهوم اسلامی عدالت اجتماعی بر معاملات مسلمانان در محیط بازار، حاکم است. مسلمانان باید با یکدیگر، منصفانه معامله کنند. احکام قرآنی، به مسلمین توصیه می‌کند که دستمزدهای عادلانه بپردازند، قیمت‌های منصفانه ای تعیین کنند، در معامله با یکدیگر امین باشند و تعهدات خود را به طور کامل اجرا کنند. اقتصاد اسلامی، معاملات ناعادلانه و استثمارگرایانه را در بین افراد، مردود می‌شمارد. نهادهای اقتصادی و فعالیت‌های تجاری که به معنای ایجاد قدرتی اقتصادی برای تعیین قیمت‌های بالاو افزایش سود هستند، از نظر اسلام، غیرقانونی هستند. متعاقبا اعمالی چون احتکار یا تبانی بین شرکت‌های بازرگانی برای شکل دادن انحصاراتی که آنان را قادر به افزایش قیمت‌های بازار می‌کند، در اقتصاد اسلامی جایز نیست. از این رو در پرتو ظفریابی و کسب پیروزی و موفقیت در جهاد اقتصادی، عدالت اجتماعی و اقتصادی نیز به طرق مختلف سایه عطوفت آمیز خود را در بر سر امت اسلامی می‌گستراند و همین امر می‌تواند یکی از بزرگ ترین برکات جهاد اقتصادی به شمار آید.
امر بسیار مهمی که در این میان باید حتما مورد توجه قرار گیرد ماهیت این نوع تلاش است یعنی تلاش اقتصادی خستگی ناپذیر، همه جانبه و از سوی تمامی اقشار در هر سن و مرتبه و جایگاهی که قرار دارند؛ ضروریات داخلی کشور و تهدیدات مختلف بویژه خصومت‌های اقتصادی دشمنان شناخته شده این کشور، جهاد اقتصادی را در وهله اول به یک جهاد تدافعی تبدیل ساخته چرا که با توجه به هجمه‌های کمرشکن دشمنان در عرصه‌های مختلف، بدون این نوع مجاهده و تلاش خستگی ناپذیر تمامی فرزندان وطن اسلامی، دشمنان به دنبال ویرانی و فلج ساختن تمامی توان و امکانات اقتصادی کشور برآمده و تا وابستگی کامل اقتصادی به آنها، دست از این جنگ صلیبی اقتصادی خود برنخواهد داشت. پس از این رو شاهد هستیم که ارکان اقتصادی کشور به طور کامل مورد هجمه قرار گرفته است و نیازی به گفتن نیست که همگان هر آنچه در توان دارند باید در این مبارزه همگانی در طَبَق اخلاص قرار دهند. علاوه بر آن این جهاد، همه جانبه نیز هست و به نوعی علاوه بر توجه به ضروریات داخلی باید ثمره آن و به عبارتی دیگر پیروزی در آن باید تا حدی باشد که کشور و نظام اسلامی ایران به آن درجه ای از عظمت و پیشرفت و قدرت و استحکام اقتصادی پایدار برساند که برای همیشه دشمنان را از هرگونه یورش دیگری به این سرزمین پاک و هر نوع تلاش مذبوحانه‌ای برای فلج کردن زیرساخت‌های اقتصادی آن ناامید و مایوس گرداند.
و این امر حاصل نمی‌آید مگر در صورتی که همگان به عنوان اعضای این ملت بزرگ و تاریخ ساز، تلاش و جهاد اقتصادی را وظیفه و تکلیف عینی خود بپندارند و در این رهگذر منتظر هیچ کس دیگری نباشند و با روحیه‌ای جهادی و بسیجی وار، و با نیت قرب به خدای تبارک و تعالی، تمام توان خود را برای پیشرفت و رونق و استحکام اقتصادی در عرصه‌های مختلف به کار گیرند و این یعنی حاکم شدن روحیه و فرهنگ تلاشِ فی سبیل الله در بین تمامی زنان و مردان و پیران و جوانان این مرز و بوم که همانا این فرهنگ ضامن پیروزی و عظمت ملت ایران در این عرصه حساس و تاریخ ساز خواهد بود.