ضرر، زيان، منافع، ضرر مادي، معنوي، جسمي و منافع
نویسنده : خسرو بهمنیار
ضرر در لغت به معنای گزند، نقصان، زیان و مقابل نفع است و زیان به معنای نقصان، خسارت، ضرر و ضد سود می‌باشد؛ و آنچه که ضرر برساند و یا سبب زیان و خسارت و آسیب گردد زیان‌آور نامیده می‌شود.
بنابراین از لحاظ لغوی این دو کلمه مترادف یکدیگرند.
ضرر و زیان در قانون:
قانون آئین دادرسی کیفری (1378) با حذف ضرر و زیان معنوی، حفظ خسارات مادی و منافع ممکن الحصول را در ماده 9، پذیرا شده و قابل جبران دانسته است.
وتبصره 2 ماده 515 آئین دادرسی مدنی، خسارت ناشی از عدم النفع را غیر قابل مطالبه دانسته و خسارت تاخیر تادیه در موارد قانونی را، قابل مطالبه دانسته است.
انواع ضرر و زیان:
1-ضرر و زیان مادی:
در امور کیفری، ضرر و زیان مادی یا مالی، خسارتی است که بر اثر ارتکاب جرم به اموال و دارایی مجنیٌ‌علیه وارد می‌شود و به صورت کاهش دارایی مثبت (از بین رفتن اعیان و اموال یا کاهش ارزش آنها) یا افزایش دارایی منفی (اشتغال ذمُه) متجلی می‌گردد.
2-ضرر و زیان معنوی:
در حقوق خارجی اغلب آن را در مقابل خسارت مادی قرار می‌دهند و آن را عبارت از ضرری می‌دانند که به دارایی معنوی شخصی وارد می‌شود و متشکل از دو قسمت اجتماعی و عاطفی است. پس در تعریف آن می‌توان چنین گفت که خسارت معنوی، ضرر و زیان وارد شده به شهرت، حیثیت و آبرو، آزادی، معتقدات مذهبی، حیات، زیبایی،
احساسات و عواطف و علایق خانوادگی است.
در مورد جبران آن دادگاه می‌تواند علاوه بر صدور حکم به خسارت مالی، حکم به رفع زیان از طریق دیگر مثل الزام به عذر خواهی و درج حکم در جراید و امثال ان بنماید.
3-منافع ممکن الحصول:
این گونه منافع در هنگام وقوع فعل زیان بار وجود ندارد و تحقق آن، موکول به آینده است و به دو صورت محقق و محتمل، قابل تصور است. منفعت محقق آن است که هرگاه فعل زیان بار به وقوع نمی‌پیوست آن منفعت یقیناً عاید شخص می‌گردید و منظور قانون‌گذار در بند 2 ماده 9 قانون یاد شده، همین منفعت محقق و مسلم می‌باشد.
در منافع محتمل بین فعل زیان‌بار و عدم تحصیل منافع مورد ادعا، رابطه علیت وجود ندارد.
4- خسارت جسمانی:
مصونیت جسمانی شهروندان از هر گونه تعرض، در اصل 22 قانون اساسی تضمین گردیده است، و طبیعی است که عامل خسارت جسمانی، مکلف به جبران آن شود. این خسارات ممکن است منجر به جرح، نقص یا قطع عضو، بیماری و از کارافتادگی دائم یا موقت و یا مرگ مجنی‌علیه شود و بدین ترتیب، خسارات وارده می‌تواند جنبه مادی، معنوی و یا عدم‌النفع داشته باشد و در مورد خسارت مادی این بحث مطرح است که اگر خسارت وارده به جسم و جان بیش از مقدار دیه بود آیا قابل مطابه است یا خیر؟
به نظر می‌رسد موازین کلی اسلامی مثل اصل لاضرر اجازه نمی‌دهد بخشی از خسارات مجنی‌علیه، بدون جبران بماند.
شرایط و اوصاف ضرر و زیان:
مدعی خصوصی وقتی استحقاق دریافت خسارت دارد که ضرر و زیان دارای صفات زیر باشد:
1-ورود آن محقق یعنی مسلم و قطعی باشد.
2- اختصاصی و غیرمتعارف باشد یعنی شخص یا اشخاص معین حقیقی یا حقوقی از آن متضرر شده باشند و ضرر ناشی از وقایع عادی و اعمال متعارف که در زندگی اجتماعی اتفاق می‌افتد قابل جبران نیست.
3- ضرر و زیان باید به آن قسمت از وضع حقوقی افراد که مورد حمایت قانون است وارد شده باشد.
یعنی هرگاه منافع مشروع افراد از بین برود قانون‌گذار به حمایت زیان دیده می‌آید.
4- ضرر و زیان وارده با جرم ارتکابی رابطه مستقیم داشته باشد، یعنی اینکه ضرر و زیان باید معلول جرم باشد.