مبانی، عملکردها و روش‏های تربیتی حضرت زینب(س)

دكترعلي نقي فقيهي[1]

سميه خورشيدي[2]

چکیده

حضرت زينب(س) از چهره هاي برجسته علمی و تربیتی جهان اسلام است. نقش آموزشی، تربيتي و تدابیر سیاسی اجتماعی ايشان در طول تاريخ مورد توجه مردم، در زمان آن حضرت و آیندگان بوده است. هدف در اين مقاله بررسي مبانی عملکرد ها و روش های تربیتی آن بانوي جهان اسلام است.

نتایج: از یافته های این تحقیق، کشف دوازده مبنای تربیتی برای عملکردهای حضرت زینب(س) شامل مبانی علمی، عبودیتی و شخصیتی است. و در عملکردهای تربیتی، به روشهائی چون: شفافیت سازی عملکرد های منحرفان برای جلوگیری از انحراف متربی، توجه متربی به زیبایی ها ی معنوی عملکرد الگویی همچون امام حسین (ع)، دعوت عملی به صبر ومقاومت متربی،کمک به متربی به هنگام خطر ، روش الگویی اشاره شده است..

کلید واژه ها: حضرت زینب(س)، مبانی تربیتی، عملکرد های تربیتی، نقش هاي الگويی، روشهای تربيتي

مقدمه

همیشه، عملکرد مربیان بزرگ برای بشر درس آموز بوده است. مربیانی که در پرورش فضيلت‌هاي اخلاقي و نيز تثبيت و انتقال ارزش‌هاي فرهنگي و اعتقادي، الگوهاي مناسبی برای متربیان بوده اند. چرا كه بررسی فعالیت های آموزشی و پرورشی الگوها به لحاظ برخورداري از ويژگى‌هاي خاصي مى‌تواند به روند حفظ و انتقال فضايل و آموزه‌هاي تربيتي سرعت ‌بخشيده و به تعميق و ماندگار شدن آن‌ها كمك نمايد.

در مجموعه تعاليم اسلام، به ويژه در تعاليم مربوط به مسائل تعليم و تربيت، نه تنها توصيه و تاكيد بر استفاده از شيوه الگويي شده بلكه علاوه بر تبيين مشخصات و ويژگى‌هاي يك الگوي مناسب در موارد ضروري مصداق نيز ذكر شده است. علاوه بر اين، گاهي راه‌هاي بهره‌برداري از الگوها نيز مورد اشاره قرار گرفته؛ از جمله در يك مورد ضمن تشريح جريانات مربوط به جنگ احزاب در قرآن كريم، از شخص پيامبر اكرم ‌صلي الله عليه وآله به عنوان"اسوه حسنه‌" ياد مى‌شود. «لقد كان لكم في رسول الله اسوة حسنة‌» (احزاب،21)

در اين راستا، توجه به حفظ سلامت فكري و اعتقادي متربیان از اهميت و ضرورت بيشتري برخوردار است؛ چرا كه همواره در طول تاريخ خطرناك‌ترين نقشه‌هاي دشمنان از طريق نفوذ و ايجاد تغيير در نوع تفكر و بينش نوجوانان و جوانان عملي شده است. به علاوه، حفظ سلامت ‌بينش و ديدگاه‌هاي ارزشي متربیان و نسل جديد، تضمين ‌كننده استمرار سلامت فرهنگي جامعه است. يكي از چهره‌هاي برجسته جهان اسلام،که به دليل برخورداري از ويژگى‌هي منحصر به فرد در تمام زمينه‌ها مى‌تواندبه عنوان يك الگوي به تمام معني تربیتی، در همه اعصار مطرح شود، و عملکرد های تربیتی وی بر روی فرزندان ،همسر، اقوام، مسئولان و سیاستمداران ، عموم افراد جامعه زمان خود، سر مشق مربیان و متربیان جامعه ما باشد، حضرت زينب‌ عليها السلام است.در این مقاله، تعدادی از مبانی عملکرد ها و روش های تربیتی حضرت زینب سلام الله علیها، مورد بررسی قرار می گیرد.

مبانی تعلیم و تربیت

منظور از مبانی تربیتی توانمندی ها و ویژگی هائی است که منشا برای نظام تعلیم و تربیت می گردد. و اصول و روش ها را درجهت اهداف سامان می دهد. حضرت زینب عليهاالسلام به عنوان مربی از توانائی های برخوردار بود که آنها زیربنا برای اصول و روشهائی بود که در تعلیم و تربیت بکار می گرفت.

الف. مبانی علمی

از جمله توانائی های حضرت زینب عليهاالسلام که منبع عملکردهای تربیتی در سطح الگو گردیده است، توانائی علمی آن حضرت است. منشاء این نوع توانائی ها امور زیر است:

1- توانمندی بالای ادراکی و عقلانی حضرت است که به همین دلیل، وی «عقیله بنی هاشم» نام گرفته است. ابن عباس با اين عبارت از آن حضرت در رواياتي كه از او نقل مى‌كند، ياد كرده است: «حدثني عقيلتنا زينب (سفينة‌البحار، ج 1، ص 558) بانوي فهيم و انديشمند ما زينب بر من چنين روايت كردند. و برخي از او با تعبير حبر و بحر يعني سرشار از فهم و علم و درایت ياد مى‌كنند. حتي زماني كه در مجلس يزيد آن خطبه آتشين را بيان كردند، يزيد درباره‌اش گفت: اينان خانداني هستند كه فصاحت و دانش و معرفت را از پيامبر به ارث برده‌اند و آن را با شير مادر نوشيده‌اند. (بحارالانوار، ج 45، ص 137) و از شيخ صدوق روايت‌شده است كه زينب به جهت فهم بالا و دانش زيادي كه داشت، از سوي امام حسين‌عليه السلام نيابت ‌خاص داشت و مردم در مسائل شرعي (حلال و حرام) به ايشان رجوع مى‌كردند. همچنین نقل شده است روزي امام حسن و امام حسين‌عليهما السلام درباره بعضي از سخنان پيامبر اكرم‌ صلي الله عليه وآله با هم گفت ‌وگو مى‌كردند، حضرت زينب ‌عليها السلام وارد شدند و در بحث ايشان شركت كردند و مساله را با تمام صوري كه داشت‌ با تفصيل تمام تبيين فرمودند. حضرت امام حسن‌عليه السلام وقتي اين توانايي فوق‌العاده خواهر را ديدند، خطاب به او فرمودند: «انّك حقا من شجرة النبوة و من معدن الرسالة...» (السيدة زينب، محمود شرقادي، ص 98 ) به راستي كه تو از درخت نبوت و معدن رسالت هستي. کسی که به صورت ژنتیکی از هوش بالا برخوردار باشد و بر اثر عوامل تربیتی شایسته، این هوش تقویت گردیده باشد، توانمندی عقلی وی، فوق العاده، رشد می یابد و از اندیشه اش، علم و دانش فوران می کند و از معلومات بدیهی و نظری خویش، به آسانی، استنباط جدید و تازه می کند و درکش از عالم هستی و جایگاه انسان در هستی و ابعاد وجودی آدمی و مسئولیت هایش در زندگی فردی و اجتماعی، واقع بینانه و بصیرانه می گردد. و از مجموعه مسائل روانشناختی، عاطفی و رفتاری افراد، گروه ها و جمعیت های خرد و کلان، فهم درست تر و تحلیل و ارزیابی بهتری، خواهد داشت و مسائل اجتماعی ، سیاسی و انگیزه های مادی و معنوی آنان را خوب تشخیص می دهد و در تمیز حق از باطل، هیچ، درنگ نخواهد داشت. و راهکارهای تربیتی مناسب را با توجه به شرایط و موقعیت های گوناگون متربیان می یابد و ارائه می دهد. حضرت زين‌العابدين عليه السلام، در تاييد این نوع توانمندی علمي زينب عليها سلام، آن هم، به هنگامي که آن بانوي بزرگ، خطبه پرمحتوای تربیتی سیاسی خود را در جمع مردم، در بازار کوفه، ايراد ‌نمود، مي‌فرمايد:« انت بحمدالله، عالمة غير معلّمة، و فهمّة غير مفهّمّة (سفينة‌البحار، ج 1، ص 558)خدای را سپاس که تو دانشمندی هستی که علمت را معلمی به نیاموخته، و کسی هستی که مسائل را درست می فهمد بدون در این فهم، کسی به تو راهنمائی و کمک کرده باشد. آری حضرت زینب (س) از خاندانی است که« انّ هولاء ورثوا العلم و الفّصاحة، و ذقُّوا العلم ذقّاً »( مقتل الحسين، ص 453/ نفس‌المهموم، ص 261) افراد اين خاندان، دانش، فصاحت و شفّافیت کلامی را از اجداد خود به ارث برده، و اصولاً علم و دانش را با تمام وجودشان چشیده اند.

2- تاثیر پذیری از نوع تعلیم و تربیت اولیای دین: تاثیر پذیری حضرت زینب از نوع تعلیم و تربیت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله، امیرالمؤمنین علی السلام، فاطمه زهرا علیها سلام و حسنین علیهما السلام فراوان بوده است. آن حضرت چند سال اوائل کودکي خود را تحت تربیت معلم بزرگ بشريت، حضرت محمد صلي الله عليه و آله و مادر دانشمند و بزرگوار خود بوده است و حدود سی و پنج سال از منبع علم و اخلاق پدر و عملکرد های تربیتی سیاسی و اجتماعی او، اثر پذیر بوده است. و بیش از پنجاه و پنج سال تحت تاثیر نقش های مهم تربیتی برادران والامقام خود بوده است. وی در طول زندگي با جدّ، والدین و دیگر اعضای خانواده اش با قرآن و معارف دين، آشنا شده و انس و الفت مستمری داشته است. به قول «شیخ جعفر نقدی» زینب علیها سلام تربیت شده پنج شخصیت آل عبا است:«فالخمسه اصحاب العباء هم الذین قاموا بتربیتها و تثقیفها و تهذیبها و کفاف بهم مودبین و معلمین» «پنج تن آل عبا به تربیت و فرهنگ سازی و تهذیب زینب همت گماردند و همین بس که آنها ادب کننده و آموزگار باشند.

3- تجربه اندوزی علمی: حضرت زينب عليهاالسلام، از نوع عملکردهای آموزشی ، تربیتی و تصمیم گیری های سیاسی اجتماعی بزرگانی چون پدر و برادران بزرگوارش تجربیات ارزنده ای بدست آورده و توانائی علمی خویش را برای هدایت و تربیت اقوام و مردم بالاتر برده است. وی در طول زندگی، ضمن معاشرت و همراهي با بزرگترين دانشمندان و مربیان جهان بشريت، تدبیرها، سیاست ها، جنگ ها، درگيري‌ها و حوادث تلخ و شيرين زمان پدر و برادران خود را از نزديک مي‌نگريسته است، و از آنها فهم و تحلیل داشته است. این تجربیات دانايي و توانايي تربیتی آن حضرت را در سطوح بسیار بالائی قرار داده است.

4- مطالعه قرآن و احادیث: تعمق در قرآن و مطالعه احادیث و معارفی که حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله، امیرالمؤمنین علی السلام، فاطمه زهرا علیها سلام و حسنین علیمالسلام در اختیار داشته است و برای مردم نقل می کرده است و از آنها فهم و تحلیل داشته است، در افزایش علم و دانايي حضرت زينب عليهاالسلام تاثیر داشته است. آن بانوي بزرگوار، راوي حديث از مادر خود فاطمه زهرا سلام الله عليها است. چنانچه ابوالفرج اصفهانى در مقاتل می نویسد: ابن عباس خطبه حضرت فاطمه سلام اللّه علیها را از حضرت زینب سلام اللّه علیها روایت كرده است. دقت كنیم كه حضرت زینب علیها السلام با اینكه دخترى خردسال (یعنى هفت ساله و یا كمتر) بود، این خطبه عجیب و غرّاء كه محتوى معارف اسلامى و فلسفه احكام و مطالب زیادى است را با یك مرتبه شنیدن حفظ كرده، و خود یكى از راویان این خطبه بلیغه و غراء می باشد (منتهي الآمال، ج‌1، ص‌298). همچنین حضرت از «اسما بنت عميس» حديث روايت کرده است، چنانکه محمد بن عمرو، عطاء بن سايب، فاطمه بنت حسين عليهماالسلام، جابر بن عبدالله انصاري و عباد عامري هم، از آن حضرت، نقل حديث کرده‌اند (اعلام النساء في عالمي العرب و الاسلام، ج 2، ص 92 و اعلام النساء المومنات، ص380). از جمله احاديثي هم که از حضرت زينب عليهاالسلام روايت شده، حديث «ام‌ايمن» است که در باره مصائبي است که به اهل بيت عليهم السلام وارد خواهد شد (کامل الزيارات، ص262و بحارالانوار، ج 45، ص183). داستان بيمار شدن اميرالمومنين، بيان ماجراي «فدک» براي عبدالله بن عباس، داستان نزول سفره آسماني براي مادر خود فاطمه عليهاالسلام، حديث حرام بودن صدقه بر اهل‌بيت عليهم السلام، سرگذشت ولادت امام حسين عليه‌السلام و داستان دعا و شب زنده‌داري فاطمه زهرا عليهاالسلام را نيز از احاديث روايت شده، از جانب زينب، مي‌توان نام برد(رياحين الشريعه، ج 3، ص 72).

5- آموزگاری و معلمی کردن. هر معلمی از آن جهت که می خواهد آموزش بدهد لازم است بیندیشد و برای تدریسش طرح مناسبی بریزد و مطالب جدید و با کیفیت را به تناسب فهم و موقعیت روانی متربیان ارائه دهد. این نوع فعالیت علمی باعث افزایش علمی برای خود معلم، نیز، خواهد بود. از طرف دیگر، سوال و جواب هائی که در درس بین متعلمان و معلم صورت می گیرد، زمینه تعالی علمی و مهارتی حتی خود معلم را فراهم می سازد. از جمله عوامل توانمندی علمی حضرت زینب (س) تجربه حد اقل یک سال آموزش به زنان کوفه است که از دو جنبه فوق الذکر باعث افزایش علومش شده است. مجلس درس و تفسير قرآن، در مدت اقامت علي‌ عليه السلام و خاندانش در کوفه که توسط گروهي از بانوان خردمند کوفه در خواست کردند و شوهران خود را به حضور علي‌ عليه السلام فرستادند و پيغام دادند: ما شنيده‌ايم، زينب نيز مانند مادر بزرگوار خود حضرت فاطمه عليهاالسلام، داراي قدرت علم و دانش فراواني است، اگر اجازه دهيد و موافقت کنيد، براي بهره‌برداري از خرمن علم و دانش او، به حضور وي مشرف شويم، که امام و زينب عليهاالسلام با اين درخواست موافقت کردند، و زن‌هاي کوفه در محفل درس و تفسير قرآن زينب عليهاالسلام شرکت مي‌جستند (رياحين الشريعه، ج 3، ص 75(.

6- علوم الهامی: از منابع توانمندی های علمی حضرت زینب علیها سلام، علوم الهامی است که در سایه تهذیب و عرفان معنوی، خداوند به وی عطا کرده است. این نوع علوم امداد الهي است که به افراد شایسته تعلق می گیرد. فرد شایسته این علوم، از دو طریق به این علوم دست می یابد: یکی از طریق الهام مستقیم خداوند و یا فرشته مامور خداوند است. پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله در این زمینه، به اباذر فرموده است: «يا اباذر! ما زهّد عبد في الدّنيا الّا اَنبَتَ الله الحکمّة في قلبه، وانطقّ بها لسانه»( بحارالانوار، ج 74، ص 80 ) اي ابوذر! هر بنده‌اي در دنيا شيوه زهد پيشگي و پارسايي را پيش گيرد، خداوند جوانه درخت علم و حکمت را در قلب او مي‌روياند، و ميوه آن را به صورت نطق و سخن، در زبان او به جريان مي‌آورد. آنطور که در سيره حضرت زینب(س) مطالعه مي‌کنيم، وي با اسرار و پيشگويي از آينده هم ارتباط داشته است، و مي‌توانسته است برخي از حوادث آينده را هم پيش‌بيني کند. دوم؛ از طریق بزرگانی که دارای این علومند به صورت هایی با خواصی از شایستگان می آموزند. فاضل دربندي» مي‌نويسد: زينب عليهاالسلام آگاهي به وقايع و حوادث آينده را، از پدر بزرگوار خود فرا گرفته بود، همانطور که برخي از اصحاب پيغمبر صلي الله عليه و آله مانند: سلمان و ابوذر، و بعضي از ياران امام علي عليه السلام مثل: رشيد هجري و ميثم تمّار، به اين‌گونه اسرار آگاه بودند!( رياحين الشريعه، ج 3، ص 56)

ب- مبانی عبودیتی

از ویژگی های حضرت زينب عليهاالسلام که توان تربیتی وی را افزایش داده است و او را در مراحل مختلف تعلیم و تربیت متربیان در شرایط بسیار سخت، موفق ساخته است، مقام عبودیت آن حضرت است. حضرت زينب عليهاالسلام رابطه بندگی و عبودیتش با خدا، بسیار قوی بود. او فرموده خدا را كه هدف از آفرينش رسيدن انسان به قله كمال بندگي است. «ما خلقت الجن والانس الا ليعبدون‌» (الذاریات، 56) ؛ با تمام وجود باور کرده بود و لذا از عاشقان خدا بود و با عبادت و شب زنده داری با خدا عشق می کرد. به همین دلیل بود که سختی ها، گرسنگی ها، ضعف بدنی و مصيبت های روز عاشورا و بعد از آن، او را از عبادت های مستحبی، نظیر نماز شب، باز نداشت. امام سجاد عليه السلام فرمود:«ان عمّتي زينب كانت تؤدي صلواتها، من قيام الفرائض والنوافل عند مسيرنا من الكوفة الي الشام وفي بعض منازل كانت تصلي من جلوس لشدة الجوع والضعف» (رياحين الشريعه، ج‌3، ص‌62)؛ عمه‌ام زينب در مسير كوفه تا شام همه نمازهي واجب و مستحب را اقامه مى‌نمود و در بعضي منازل از شدت گرسنگي و ضعف، نشسته نماز مي گزارد. مقام عبودیتی حضرت زینب (س) را امام حسين عليه السلام كه از بالاترین مرتبه عبودیت و رابطه بندگی برخوردار است و خود واسطه فيض الهي است، با درخواست دعا در نماز شب و گفتن: «يا اختاه لا تنسيني في نافله الليل (رياحين الشريعه، ج‌3، ص61) مورد تایید قرار داده است. اين تقاضای دعا، نشان از آن دارد كه خواهرش، به قله رفيع بندگي و پرستش راه يافته و به حكمت و هدف آفرينش دست ‌يازيده است. حضرت زینب علیها سلام، معلم و مربی است که چون رابطه عاشقانه خود را با خدا بسیار مستحکم می می دید، در شرایط مختلف، دو مسئله مورد توجه وی قرار می گرفت: یکی اینکه نسبت به متربیان و متعلمان، به عنوان بندگان خدا، احساس مسئولیت می کرد و جهل و نادانی آنها دغدغه او شده بود و خود را مسئول هدایت آنان می دانست. دوم اینکه در انجام وظائف تربیتی و هدایتی از هیچ کوششی دریغ نمی کرد زیرا که به عشق محبوب به آموزش می پرداخت. و با قدرت، موانع را کنار می زد و بر آنها غلبه می کرد. و تا حد ممکن در تعلیم و تربیت آنان کوشش می نمود. زندگی آموزشی آن حضرت در کوفه و تدریسش برای زنان کوفه و هدایت هایش به اهل البیت امام حسین علیه السلام در طول قیام و سخنرانی هایش در کوفه و شام و مدینه همه گواه آن است که این دو مساله مورد توجه آن حضرت بوده است.

ج- مبانی شخصیتی اخلاقی

از توانمندی­های حضرت زینب علیها سلام که بر روند تعلیم و تربیت آن حضرت، بسیار،تاثیر گذار بوده است توانمندی های منشی و اخلاقی آن حضرت بوده است. در زیر به چند ویژگی شخصیتی آن حضرت، که در فعالیت های تربیتی ایشان زیاد اثر گذار بوده است، اشاره می شود:

1- صبوری و مقاومت:

مقاومت در برابر شدائد و سختیها و نشان ندادن ضعف در انجام وظیفه، از ویژگی ها شایسته این مربی انسان‌ها است. این توانمندی در آن حضرت آنچنان برجسته است که در زيارتنامه آن حضرت مى‌خوانيم: «لقد عجبت من صبرك ملائكه السماء» ملائكه آسمان از صبر تو به شگفت آمدند. ریشه این توانمندی در حضرت چند چیز است. یکی اینکه وی درک بالایی از خدا داشت و به او عشق می ورزید. و رضایت خدا را در صبوری می دید. بخاطر گل روی خدا تحمل می کرد و از حوادث جانکاه پیش آمده، هیچ جزع و گلایه ای نداشت. دوم اینکه وی می دانست رسالتش جز به صبر و مقاومت سامان نمی پذیرفت. بی صبری و فزع نشان دادن، ضعف است که او و خاندانش از آن مبرّا یند. سوم اینکه حضرت، قیام و شهادت و اسارت در راه خدا را مسیر هدایت خود می دید و آن را با تمام وجود باور داشت و می دانست پیامدهای صبوری او(هدایت مردم، انجام وظیفه بطور احسن، حفظ آبروی خاندانش و ...) در برابر این شدائد، چقدر گرانبهاست.

نمونه بارز صبر و مقاومت حضرت زينب عليهاالسلام در مجلس ابن زياد؛ بر همگان آشکار گردید. آن گاه كه ابن زیاد با نيش زبانش و بري آزردن حضرت، مى‌گويد:«كيف رايت صنع الله باخيك واهل بيتك؛ كار خدا را با برادر و خانواده‌ات چگونه يافتي؟» او در واقع با تعريض مى‌خواهد بگويد كه ديدي خدا چه بلايي به سرتان آورد؟ زينب عليهاالسلام در پاسخ درنگ نمى‌كند، صبورانه و با آرامشي كه از تسلیم رضاي خدا بودن او حكايت داشت فرمود:« فو الله ما رايت الا جميلا، هؤلاء رجال کتب‌الله علیهم القتل فبرزوا إلی مضاجعهم»(بحارالانوار، ج‌45، صص‌115-116) به خدا سوگند، جز زیبایی چیزی ندیدم. آنان مردانی بودند که خداوند، شهادت را برایشان مقدر کرده بود و به سوی آرامگاهشان رفتند. ابن زياد از پاسخ يك زن اسير در شگفت ‌ماند، و ا ز اين همه صبر و استقامت در مقابل مصيبت‌ها ، متعجب ‌شد و قدرت محاجه را از دست داد. قوت صبوری او در شدائد کربلا آنچنان است که حتي آن حضرت، تسلي بخش دل امام سجاد عليه السلام گردید، و‌گفت:«لايجزعنك ما تري، فوالله ان ذلك لعهد من رسول الله الي جدك وابيك وعمك»(بحارالانوار، ج‌45، ص‌46) آنچه از سختی ها مبینی بر صبر و تحملت چیره نگردد که شهادت و این نوع مصائب تعهدی است که رسول الله از جدّت علی و پدرت حسین و عمویت عبّاس گرفته است که ما سختی ها را به جان بخریم و و مقاومتمان شکسته نشود.

2- شجاعت و شهامت

از ویژگی های شخصیتی حضرت زینب(س) که در انجام بهینه مسئولیت های آموزشی و تربیتی وی نقش مرثری داشته است، قوت قلب، شجاعت و شهامت آن حضرت است. لذا در زيارت نامه اش به « لبوه الهاشمية» یعنی شير زن هاشمى‌ لقب گرفته است. آری او از قدرت های اهریمنی و ستمگران، ترسی به دل ندارد و آزارها او را از اجرای وظائف هدایتی و تربیتیش باز نمی دارد. و لذا در برابر دشمنان بشریت، فرياد مى‌زند، توبيخشان مى‌كند، تحقيرشان مى‌كند. او از شمشير و تهدید و خون آشامی آدمكشان واهمه ندارد، در روز عاشورا، در ميان آن همه شمشير و آن همه كشته، فرياد مى‌زند كه آيا در ميان شما يك مسلمان نيست؟ در مجلس ابن زياد، با قدرت به او بي اعتنايي و تحقيرش مى‌كند و او را «فاسق‌» و«فاجر» معرفي مى‌كند و مى‌گويد:«الحمدلله الذي اكرمنا بنبيه محمد صلي الله عليه وآله وطهرنا من الرجس تطهيراً وانما يفتضح الفاسق ويكذب الفاجر وهو غيرنا» (بحارالانوار، ج‌45، صص‌154- ‌115)، سپاس خداي را كه ما را با نبوت حضرت محمد صلي الله عليه وآله گرامي داشت، و از پليدى‌ها پاك نمود. همانا فقط فاسق رسوا مى‌شود، و بدكار دروغ مى‌گويد، و او غير ما مى‌باشد. و همچنين در مقابل يزيد و دهن كجى‌ها و بد زبانى‌هاي او، شجاعت ‌حيدري را به نمايش گذارده، چنين مى‌گويد: «لئن جرت علي الدواهي مخاطبتك اني لاستصغر قدرك واستعظم تقريعك واستكبر توبيخك» (بحارالانوار، ج‌45، ص‌134)، اگر فشارهاي روزگار مرا به سخن گفتن با تو وا داشته است، اما بدان كه تو در نزد من بسیار ناچيزی؛ من کوبیدن تو را، با سخت تحقیر و سرزنش کردنت، خیلی با اهمیت می دانم. ریشه شجاعت و عدم هراس حضرت زینب، از قدرت دشمن، برای این بود که وی از جمله شخصیت هائی است كه پدر بزرگوارش، امام امیرالمومنین عليه السلام مى‌فرمايد:«عظم الخالق في انفسهم فصغر ما دونه في اعينهم» (نهج البلاغه، فيض الاسلام، خطبه 182 )؛ خالق در جان آنان بزرگ است، پس غير او در چشمشان كوچك مى‌باشد.

3-مسئولیت پذیری سیاسی اجتماعی

از جمله ویژگی های شخصیتی حضرت زینب(س) احساس مسئولیت نسبت به مسائل سیاسی اجتماعی مسلمانان بود. او بر عهده گرفته بود که قیام امر به معروف و نهی از منکر امام حسین(ع) را استمرار ببخشد و مردم را از جهالت و ضلالت نجات دهد. فریبکاری های دشمن را برملا کرده و مسیر هدایت را برای همگان روشن سازد. یکی از نمود های این احساس مسئولیت عملکرد حضرت در مجلس یزید است. مسئولیت تربیتی و هدایتی حضرت ایجاب می کرد در فضای ترس و وحشتی که یزید، پدید آورده بود و خود را در اوج قدرت و در نهایت پیروزمندی می دانست و با گرد آوری لشکریان و کشوریان به دور خود، در برابر اسراء، می خواست قدرت و عظمت خویش را به رخ بکشد؛ (اسدي و رضایی؛ 156 ) و خویش را حق جلوه دهد. حضرت، با قدرت و شجاعت، نقشه دشمن را نقش برآب ساخت. و برای بیان رسالتش به پاخواسته تبلیغات بنی امیه را ضایع ساخته و وجهه‌ي ریایی این قوم را آشکار نمود . حضرت خاندانش را معرفی و رسالت امام را برای مردم تبیین نمود و مجلس را در حیرت فرو برد، و یزید را خوار ساخت.

4- عملیاتی ساختن عواطف انسانی

از مهم­ترین ویژگی شخصیتی موثر درامر تعلیم و تربیت توانمندی برقراری ارتباط عاطفی حسن و نیکو با متربی است. ارتباط عاطفی حضرت زینب(س) با کودکان و نوجوانان که در اسارت، تحت فشارهای طاقت فرسای دشمن بودند؛ بسیار کمک کننده برای هدایت و تربیت آنان بود تا واکنشی نازیبا و غیر نیکو از آنان سر نزند و صرفا رفتارهائی در خور خاندان امام حسین و شهدای کربلا از آنان صادر شود.

زينب مجلله در عملیاتی ساختن بهینه عواطف انسانی نيز گوي سبقت را از ديگران ربوده است. او براي کاهش فشارهای روانی و جسمی، و حفظ سلامت روانی و شخصیتی ديگران، نیکوترین تعامل عاطفی را با آنان برقرار می کرد. با آنها ارتباط کلامی، احساسی قوی داشت و در عمل خطر را،حتی تازیانه ها را، به جان مى‌خرید. و در تمام صحنه‌ها، ديگران را بر خود مقدم مى‌دارد. او، حتی، در ماجري كربلا خیلی وقت ها، تمام سهميه آب خويش را نيز به دیگران و بویژه به كودكان مى‌داد. درمواقع مختلف، با اين كه خود، گرسنه بود، دیگران را بر خود مقدم داشت و نان و طعام خود را بین آنان تقسیم کرد. امام زين العابدين عليه السلام مى‌فرمايد:«انها كانت تقسم ما يصيبها من الطعام علي الاطفال لان القوم كانوا يدفعون لكل واحد منا رغيفاً من الخبز في اليوم والليلة (رياحين الشريعة، ج‌3، ص‌62)؛ عمه‌ام زينب[در مدت اسارت]، غذايي را كه به عنوان سهميه و جيره مى‌دادند، بين بچه‌ها تقسيم مى‌كرد، چون در هر شبانه روز به هر يك از ما،، فقط، يك قرص نان مى‌دادند. این روحیه ایثار اختصاص به رفتارهای آن حضرت در نهضت امام حسین(ع) ندارد، بلکه در کودکی هم از این رشد شخصیتی عاطفی برخوردار بود. شبی امیرمؤمنان علی(ع) مهمانی را به خانه آورد چون آن مرد شام نخورده بود، علی(ع) به همسرش فرمود: فاطمه جان! آیا غذایی برای مهمان داریم؟ همسرش فرمود: چیزی در خانه نداریم، فقط یک قرص نان، سهم دخترم زینب(س) است. زینب که کودکی بیش نبود، گفت و گوی پدر و مادرش را شنید، بی درنگ از رختخواب برخاست نزد مادر آمد و گفت: مادر جان! غذای مرا به مهمان بده من صبر می کنم! علی (ع) و فاطمه(س) از این رفتار دخترشان بسیار خشنود شدند.( ریاحین الشریعه، همان، ج ۳، ص ۶۲٫) انفاق او به فقرا نیز زبانزد مردم آن زمان بود. و همچون پدر بزرگوارش امیرمؤمنان علی(ع) کمک های خود را مخفیانه و به دور از چشم دیگران انجام می داد تا باعث شرمندگی و خجالت نیازمندان نشود.آن بانو بارها و بارها به نزدیکان و آشنایان خود این موضوع را سفارش می کرد که نباید به آبروی نیازمندان و فقرا لطمه ای وارد شود و آنان در جامعه احساس حقارت و کوچکی کنند.»(ریاحین الشریعه، ج ۳، ص ۶۴ ؛ و فضایل…و کرامات حضرت زینب، ص۲۷). مورخان می گویند: بعضی روزها فقرا و بینوایان چنان به در خانه دختر علی(ع) پناه می آوردند، و تجمّع می­کردند که غلامان و کنیزان خانه آن ها را پراکنده می ساختند، ولی همین که زینب(س) از راه می رسید، همه آنان را اطراف خود جمع می کرد و به یکایک مشکلات و گرفتاری­شان رسیدگی و باری از دوش شان برمی داشت (زندگی زینب (س) ص ۲۹ و سیره عملی حضرت زینب، ص۲۱­).

5-توانمندی بکار گیری روشهای مناسب

برای موفقیت در تعلیم و تربیت لازم است روش های کاربردی را از اصول کشف شده از مبانی بدست آورده شود و هماهنگ با شرایط و موقعیت روانی شناختی و عاطفی متعلم و متربی عملیاتی گردد.

عملکردهای حضرت زینب (س) حکایت از آن دارد که وی در آموزش ها وهدایت ها ی تربیتی خویش، روش ها و شیوه ها ی فراوانی را بکار گرفته است. و برای پرورش ابعاد وساحت های مختلف متربیان از روش های پویا ومتنوع بهره جسته است ودر تربیت وهدایت افراد به فراخور موقعیت وشرایط خاص آنها از روش های گوناگون استفاده کرده است. این شیوه های آموزشی وتربیتی به این منظور انجام می شده است که استعداد های نهفته متربیان در جهت مطلوب شکوفا شوند و انسان هایی الهی ومتکامل در امت اسلامی، پرورش یابند و از انحرافات گوناگون فکری و باورهای غلط و گمراهی های عملکردهای مصون بمانند. و زمینه نیل به سعادت برایشان، فراهم گردد.

شیوه تربیتی مناسبی که حضرت زینب(س) بکار گرفته است بسیار فراوان است که چه بسا قابل استقصاء کامل نباشد. روش­هایی چون: شفافیت سازی عملکرد های منحرفان برای جلوگیری از انحرافات متربیان، روشنگری نسبت به پوشالی بودن قدرت شیطانی کسانی که به نحوی تاثیرات منفی بر مردم دارند، توجه متربی به زیبایی ها ی معنوی عملکرد الگویی نیکو همچون امام حسین(ع)، دعوت عملی به صبر ومقاومت متربی در شداید و شرایط بسیار سخت، کمک به متربی به هنگام ، اثبات اعتبار کلام برای نفوذ در متربیان ، روش الگویی، بهره گیری از عواطف متربی به همراه استدلال عقلی و شرعی و مانند آنها نمونه هائی از عملکردهای تربیتی به صورت شیوه های آموزشی و تربیتی است که حضرت استفاده کرده است.

منابع:

1. قرآن کریم، با ترجمه الهی قمشه ای، 1371، قم، انتشارات اسماعیلیان.
2. ابن قولویه، محمد،1356ق، کامل الزيارات، کوشش عبدالحسین امینی، نجف اشرف.
3. ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین،1386، مقاتل الطالبین، قم، مرکزاطلاعات و مدارک اسلامی.
4. ابومخنف، لوط بن یحیی رازی،1379، مقتل الحسین،ترجمه حجت الله جودکی،
5. اسدي ، اكبر، مهدي رضايي، زيباترين شكيب، دفتر تبليغات حوزه علميه قم 1374.
6. بحرالعلوم، محمدعلي ، سيري در زندگاني حضرت زينب (س)، حكمت، 1369 تهران.
7. حسون، محمد، ومعلی مشکور،1398، اعلام النساء المومنات، متن الکترونیکی، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی.
8. رسولي محلاتي، سيد هاشم، 1389، نگاهي کوتاه به زندگي زينب کبري (س) قم، مؤسسه بوستان کتاب.
9. سپهر، عباس قلي خان؛ تصحيح باقر بهبودي ناسخ التواريخ، كتابفروشي اسلاميه، تهران.
10. شرقاوی، محمود: السیده زینب، قاهره
11. صادقی اردستانی، احمد، فضایل و کرامات حضرت زینب، سازمان تبلیغات.
12. شيخ عباس قمي، سفینه البحار، کتابخانه سنائی.
13. شيخ عباس قمي،1331 ه .ش ،منتهي الآمال، تهران، علميه اسلاميه، چاپ قديم.
14. شيخ عباس قمي، نفس‌المهموم، ترجمه ابوالحسن شعرانی، انتشارات هجرت.
15. علیقلی، امیر حسین، 72 درس زندگی از سیره عملی حضرت زینب،
16. عمر رضا کحاله ، اعلام النساء في عالمي العرب و الاسلام،1398، متن الکترونیکی، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی.
17. فيض الاسلام، سید علی نقی، نهج البلاغه، تهران، مرکز پخش تالیفات فیض الاسلام.
18. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
19. محلّاتی ، شیخ ذبیح اللّه ، ریاحین الشریعه، تهران، دارالکتب الاسلامیّه
20. موسوي خرم آبادي، سيد مصطفي، سيره و انديشه حضرت زينب (س) ، دانشگاه قم 1384 .
21. مومني، سرهنگ عبدالحسيني، زندگاني زينب كبري (س) ، انتشارات جاويدان .
22. نقدی، شیخ جعفر،1362 ه. ش.، زینب الکبری، چاپ دوم قم، منشورات رضی.