آغازى بر پایان استبداد

به مناسبت سالروز لغو امتیاز تنباکو در پى فتواى آیت الله مجاهد میرزا محمد حسن شیرازی(رض)
عباس خسروانی
مطالعه تاریخ ایران الزامات خاص خود را دارد. پرداختن به تاریخ این کشور نیازمند اشراف وتسلط برخصایص و ویژگى‌هاى این کشور است. فرهنگ ایرانى پیوستگى و آمیزش خاصى با فرهنگ اسلامى دارد که این عامل باعث شده براى هرگونه مطالعه تاریخ ایران آگاهى و شناخت مناسبى از فرهنگ اسلامى الزامى باشد . در طى یکصد سال اخیر حوادث بسیارى در کشور ما رخ داده که هر یک پیوندى با مقوله دین داشته‌اند و لذا نمى‌توان بدون درنظر گرفتن نقش دین و عالمان دین در این رخدادها به مطالعه دقیق تاریخ ایران پرداخت . متاسفانه برخى از مورخین وپژوهشگران تاریخ معاصر ایران این امر مهم را مدنظر قرار ندادند و با چارچوب‌هاى فکرى خاص خود به مطالعه تاریخ ایران پرداختند و در نهایت هم تحلیل‌هاى نادرستى ارائه دادند که بعدها در برخى موارد به اشتباهات و تناقص‌هاى کارى خود پى بردند . این عده از محققان براین عقیده بودند که مى‌توانند با تکیه بر نظریات و قالب‌هاى فکرى خودبه مطالعه هر پدیده‌اى در هرگوشه‌اى از دنیا بپردازند. اما تحولات ایران اسلامى در هیچ یک از قالب‌هاى فکرى آنان نگنجید و همه نظریات مطرح شده غرب را که به آن مى‌بالیدند وفکر مى‌کردند هیچ رویدادى رخ نخواهد داد مگر بر اساس نظریات و دیدگاه‌هایى که آنان تا آن زمان تدوین کرده بودند. اوج استیصال نظرات غربى‌ها پیرامون تحولات سیاسی- اجتماعى در کشورما با وقوع انقلاب اسلامى ایران در سال 57 نمایان شد. انقلابى که هیچ یک از نظریه پردازان غربى نتوانست تحلیل دقیقى ازآن ارائه دهد، علت کاملا واضح بود آنان با فرهنگ اسلامى بیگانه بودند.
این قبیل نظریه‌پردازان و اسلافشان سال‌ها بود که مقوله‌اى به نام دین را بنا بر شرایط تاریخی، فرهنگى وسیاسى خود به کنارى نهاده بودند . طبیعتا حذف دین از جامعه غرب از صحنه اجتماعى بر نظرات و دیدگاه‌ها و تحولات سیاسى - اجتماعى آنان تاثیر مستقیم خواهد داشت که ما به وضوح تسلط روح مادى‌گرایانه و خالى از هرگونه معنویت را در نظریات بزرگان علوم اجتماعى و انسانى غرب ملاحظه مى‌کنیم. سالیان سال بود که اساس تفکر واندیشه غربى را نگاه مادى به مقولات مختلف از جمله مقولات تاریخی- اجتماعى شکل مى‌داد و بر همین اساس به مطالعه سایر تحولات در سایر ملل و جوامع مى‌پرداختند و به محک نظریات خود مشغول بودند .اما سرزمینى که طى یک و نیم قرن اخیر با تحولات خود نادرستى و یا حداقل ناکارآمدى نظریات محققان غربى و حتى محققانى که معتقد به نظریات چپ و مارکسیستى هستند را به اثبات رسانده است ایران اسلامى است. بخصوص پس از پیروزى انقلاب اسلامى این قبیل پژوهشگران تلاش‌هاى بسیارى کردند که انقلاب ایران را در چارچوب نظریات خود بگنجانندو دیدیم که چه کتاب‌ها و مقالات بسیارى منتشر کردند. اما واقعیت آن است که آنان از درک این انقلاب وهر نوع تحول و رویدادى که در ایران بر مبناى آموزه‌هاى دینى شکل مى‌گیرد عاجزاند . یکى از تحولات تاریخ معاصر کشور ما که در آن نقش دین وعالمان دین در آن پررنگ و برجسته است نهضت تنباکو نام دارد که به رهبرى یک عالم والامقام شیعه علیه استعمار جهانى شکل مى‌‌گیرند و به پیروزى مى‌رسد.
دوران قاجار و سوداى تجدد در ایران
سلسله قاجاریه در دوران حکومت خود بر ایران به مبارزه با مذهب نپرداختند و حتى از ابزار ارادتمندى به مذهب دریغ نمى‌کردند. حال ممکن بود این گرایش سلسله قاجار به مذهب یا به دلیل اعتقادات قلبى ‌آنان به تشیع باشد یا به دلیل بهره‌مندى ازآن در جهت حفظ حکومت زیرا ملت ایران ملتى مذهبى و معتقد و پایبند به ارزش‌هاى دینى هستند وهرگونه بى‌احترامى به این ارزش‌ها را برنمى‌تابند. قاجاریه مجبور بود براى حفظ سلطنت خود با دین مردم با احترام رفتار کند وحتى خود را پایبند به آن معرفى نماید تا به نوعى رضایت جامعه را در ادامه حکومت خود جلب نماید. لذا تشیع و عالمان شیعه در این دوره از احترام خاصى برخوردار بودند اما نباید فراموش کرد که احترام ظاهرى و حتى باطنى سلاطین قاجار دلیلى بر مشروعیت این حکومت نبود.
دوران سلطنت پنجاه ساله ناصرالدین شاه قاجار را دوران اوج استبداد حکومت قاجارى مى‌دانند که زمینه‌ساز بیدارى وشکل گیرى جنبش‌ها ونهضت‌هاى آزادیخواهانه ملت ایران شد وعلما وآزادیخواهان را در موضوع مبارزه سیاسى با حکومت استبدادى ناصرالدین شاه که زمینه را براى نفوذ هر چه بیشتر غرب و استعمار فراهم کرده بود قرار داد . متاسفانه گروه دوم که به روشنفکران و متجددین و ترقى‌خواهان معروف شدند بر اثر آ‌شنایى با فرهنگ و تمدن غربى دچار نوعى خود باختگى و دلبستگى شدید نسبت به غرب شدند و با مشاهده پیشرفت‌هاى شگفت انگیز غرب سوداى رسانیدن ایران به جایگاه غرب را در سر پروراندند اما دریغ که آنان راه را اشتباه رفتند و دنباله‌روى وتقلید صرف از غرب را سرلوحه کار خود قراردادند و در کنار مبارزه با استبداد قاجار به مقابله با فرهنگ وسنت ایرانى - اسلامى خود نیز پرداختند.
از آ‌نجا که این قشر به دلیل بدبینى اى که به فرهنگ وسنت خود داشت طبیعتا در میان توده‌هاى ملت از حمایت، پشتیبانى و جایگاه قابل توجهى برخوردار نبود و به همین دلیل براى تامین پشتوانه مبارزاتى خود دست به دامان قدرت‌هاى بیگانه شدند . آنان فراموش کردند که اولین گام و شاید مهمترین گام در مسیر نجات ملت ایران از فقرو بدبختى و ظلم وستم قطع دست بیگانگان از این سرزمین است نه آنکه خود مسیر را براى حضور هرچه بیشتر آنان در داخل فراهم کنند .آنان مبارزه خود را در قالب الفاظ واصطلاحات غربى که براى ملت ما ناملموس بود پیش گرفتند و دراین زمینه نیز به تقلید از مبارزات غربى‌ها با استبداد داخلى‌شان پرداختند.
رویکرد مبارزاتى علما
در سوى دیگر میدان مبارزه علما وروحانیت معظم شیعه قرار گرفته بود که ریشه در تاریخ وسنت این ملت داشت که بر خلاف گروه اول مبانى مبارزاتى خود را نه از اندیشه‌هاى غربى بلکه از مبانى انقلابى شیعه اخذ کرده بود. مبانى که مورد اعتماد ملت ایران و عشق وعلاقه آنان قرار داشت. علما در مسیر مبارزه خودعلاوه بر آنکه استبداد داخلى را هدف قرار داده بودند هرگز از دشمن اصلى یعنى استعمار غافل نشدند . علما بر خلاف گروه اول از پشتوانه ملى بسیار قوى برخوردار بودند وهر آنچه را که بر زبان جارى مى‌کردند براى ملت قابل درک وفهم بود ولذا قدرت بسیج توده‌ها علیه استبداد و استعمار در دست علما قرار داشت و دیدیم که در قضیه تنباکو فتواى تاریخى میرزاى شیرازى به کمک روشنگرى‌هاى جامعه روحانیت در سراسر ایران کمر استعمار و استبداد را شکست.
شیعه از زمان تولد خود تا به امروز سراسر در مبارزه وجهاد به سر برده و لحظه‌اى آرام نگرفته است به همین دلیل نام شیعه با شهادت،‌ جهاد و قیام ‌آمیخته شده و پرچمدار مبارزه با ظلم و خودکامگى نام گرفته است. علماى شیعه در طول حیات با برکت خود هرگز حاکمان غاصب را تائید نکردند چرا که شیعه معتقد است هر حکومتى که در راس آن امام معصوم(ع) و یا نایب بر حقش نباشد غاصب بوده و فاقد مشروعیت مى‌باشد. به همین دلیل شیعیان همواره زندگى پرفراز ونشیب خود را در مبارزه و قیام علیه حاکمان ظالم و غاصب سپرى کرده‌اند.
مطالعه تاریخ یکصد سال اخیر کشور نشان از رخداد چندین نهضت و جنبش ملى علیه استبداد واستعمار دارد که در راس همه این نهضت‌ها روحانیت شیعه قرار داشته است‌.اصولا در جامعه مسلمان ایرانى شکل‌گیرى یک نهضت فراگیر ومردمى بدون حضور و فراخوان علما و روحانیون امکان‌پذیر نیست. علماى بزرگ شیعه به‌عنوان نایبان امام عصر(عج) همواره مورد وثوق ملت بوده و لذا از قدرت ویژه و منحصر به فردى در بسیج توده‌اى ملت برخوردارند. نهضت تنباکو نمونه روشن ودلیل قاطعى برتائید این ادعا است. نهضتى که با یک خط فتواى مرجعیت شیعه استعمار در کشور به زانو درآمد وعموم ملت علیه امتیاز ننگین رژى بسیج شده وقیام کردند .
شیعه به پیروى از سیره سیاسى ائمه معصومین(ع) در طول تاریخ خونبار خود تنها به موضع‌ گیرى سیاسى در برابر خلفا و زمامداران جبار زمان اکتفا نکرد و با وجوداینکه از هر فرصتى براى ابراز نفى مشروعیت این حکومتها واظهار تنفر نسبت به طاغوت‌هاى زمان بهره‌بردارى مى‌کرد. ولى این نفرت را در عمل نیز آشکار ساخت و با قیام‌هاى خونین، سلسله به هم پیوسته تاریخى مبارزه حق با باطل را تداوم بخشید و پرچم قیام علیه حکومت‌هاى استبدادى و ستم پیشه را به دوش کشید و در این قیام‌هاى شکوهمند از حمایت مردمى توده‌ها و شخصیت‌هاى نام آ‌ور اسلامى برخوردار شد.
پیامدهاى نهضت تنباکو
پیروزى ملت مسلمان ایران در رویارویى با استعمار و سلطه بیگانه به رهبرى علما موجى از امید را در دل آنان به وجود آورد . نهضت تنباکو ونتیجه آن نشان داد که اگر ملت یکپارچه وهماهنگ با علما و با مقاومت در برابر قدرت‌هاى بیگانه بایستند پیروزى به کام آنان خواهد شد. این پیروزى دربار شاه را نیز به شدت متزلزل ونگران کرد. شاه به خوبى دریافته بود ملتى که با همراهى عالمان دین قدرت بزرگ استعمارى را به زانو در‌آورده‌اند به راحتى خواهند توانست سلطنت او را نیز سرنگون کنند. ترس و واهمه استعمار و استبداد داخلى پس از پیروزى نهضت از علما و روحانیت شیعه دو چندان شد واز سوى دیگر امید و بارقه‌هاى پیروزى و آزادى در صورت تداوم مبارزه را در میان توده‌هاى ملت افزون کرد. پیروزى نهضت تنباکو علاوه بردستاورد بزرگى به نام تقویت روحیه خودباورى و غرور ملى دستاوردهاى دیگرى نیز داشت .
دستاورد اقتصادی
این نهضت مانع از وارد آوردن خسارات فراوان اقتصادى غیرقابل جبران به کشور شد در صورت ادامه اجراى قرارداد زارعین ، تجار وحتى خود سلطنت به شدت متحمل خسارت‌هاى فراوانى مى‌شدند و کشور پس از مدتى به‌طور کامل تحت استعمار و سلطه بیگانگان قرار مى‌گرفت و به نوعى استقلال و امنیت ملى کشور فداى این قرارداد ننگین مى‌شد.
حفظ استقلال سیاسى و فرهنگی
اگر چه در ظاهر امر اعطاى امتیاز تنباکو از سوى ایران به بیگانگان یک امر اقتصادى به نظر مى‌رسد اما در پس این قرارداد اقتصادى که دست دولت انگلیس را براى چنگ اندازى به اموال ودارایى ملت ایران باز و آزاد مى‌گذارد، طرح‌هاى استعمارگونه‌اى براى بسط سیطره سیاسى و فرهنگى آ‌نان نهفته بود که به مرور همه امور ملت و کشور ایران را در چنبره استعمار فرو مى‌‌برد. امتیازى که با اعطاى آن نه تنها داراى‌هایى مادى ملت به باد فنا سپرده مى‌شد بلکه فرهنگ ایرانى واسلامى ملت نیز بر اثر حضور و هجوم همه‌جانبه فرهنگ غرب به واسطه حضور فیزیکى عاملان آن به کشور به تاراج و نابودى مى‌رفت. علماى اسلام این نکته مهم را به خوبى درک کرده بودند و به عمق قضیه پى بردند و لذا با تمام وجود در برابر آن اعلام موضع کردند و به مخالفت صریح و قاطع پرداختند . نهضت تنباکو صحنه قدرت نمایى دین در عرصه سیاست واجتماع بود. در این نهضت دیدیم که مرجع تقلید شیعیان با قلم خود و نگارش چند کلمه تمام سرنیزه‌ها وسلاح‌هاى استعمار را در هم شکست و داغى بر دل آنان نهاد که پس از گذشت بیش از یک قرن هنوز این داغ بزرگ را به فراموشى نسپرده‌اند.
نهضت تنباکو اگر چه از لحاظ هدف محدود بود و محور اصلى آن مبارزه با سلطه انگلیس آن هم درخصوص تنباکو اما نتایج فراوانى داشت. این نهضت به مردم جرات داد در برابر دیو استبداد بایستد و نظر قاطع خود را ابراز دارند و طلسم استعمار را بشکند . این نهضت آزمایشى بود از نیروى نهفته توده‌ها هشدارى بود به همه آنان که به استقلال کشور مى‌اندیشیدند واز وضع اسفبار روز رنج مى‌بردند اما ابزار کار نداشتند. مذهب و مرجعیت دینى وروحانیت شیعه در این نهضت قدرت خود را در همبستگى ملت و بسیج ‌آنان به وضع بارزى نشان داد . کار آ‌تى دین در عرصه سیاست و در دست گرفتن هدایت و رهبرى مردم کاملا آشکار شد. با قیام تنباکو شمارش معکوس زوال حکومت قاجار شروع شد و با فاصله کمى نهضت مشروطیت را به دنبال داشت. حرف آ‌خر در این جا یادآورى این نکته ضرورى است که یکى از بزرگترین وخطرناک‌ترین اقداماتى که استعمار بر سر ملت‌هاى ستمدیده و تحت ظلم در طول تاریخ وارد آورده است تهى‌ساختن ملت‌ها از روحیه امید و اعتماد به آینده است.اساسا شگرد استعمار، بزرگنمایى ضعف‌ها و کاستى‌هاى ملت‌هاى مستضعف وهمچنین بزرگنمایى قدرت وقوت استعمارى خویش است. حاصل این جمع اقدام رسوب اراده وافول عزم و تصمیم براى پرکردن شکاف‌ها ورفع نقصان‌ها است . تزریق این روحیه به ملت‌هاى مظلوم کافى است تا هر اندیشه ،‌قدرت ، ابتکار ،‌خلاقیت و جسارتى تبدیل به چوبى خشک و بى‌خاصیت گردد چرا که موتور محرک ونقطه آغازین حرکت امید به طى مسیر و جلو افتادن از رقیب است . مطالعه تاریخ سرتاسر درس عبرت و پندآموزى است.
اگر چه دوران استعمار کهن و حتى استعمار نو به پایان رسیده اما خوى استعمارگرى ، استعمارگران به پایان نرسیده است وامروز در قالب استعمار فرانو به چپاول فرهنگ و تمدن ملت‌ها پرداخته که خود زمینه ساز غارت همه داشته‌هاى یک ملت اعم از ثروت‌هاى مادى و معنوى است.

منبع : روزنامه رسالت

نظر شما

اطلاعات شما(اختیاری)

این موضوعات را نیز بررسی کنید:

جدیدترین ها در این موضوع

اهمیت شعار سلاح هسته‌ای ندادن در اذهان عمومی

باغ خسروشاهی

دوگانه نهضت و نظام

چرا ظهور حاج قاسم، خارج از نظم جمهوری اسلامی امکان تاریخی ندارد؟

آب و برق مجانی می‌شود!

پر بازدیدترین ها

تعامل اعراب مسلمان و ایرانیان (6) نقش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در فتح ایران

راههای رسیدن به آرامش روانی از نگاه قرآن

حضرت علی(علیه السّلام) و بخشیدن انگشتر در حال نماز

نسبت های چهارگانه (نسب اربع)

سایت های پژوهشکده باقرالعلوم

پر بازدیدترین ها