افسانه اندیشه آزاد و واقعیت تئوری پردازی بومی

نویسنده: اسماعیل آجرلو

خبرگزاری فارس: اساس زندگی انسان و شرط حرکت به سوی سعادت و کمال اندیشه و تفکر است. موضوع محوری که سعی در تبیین آن و آشناسازی مخاطبین محترم با آن است عنوان تئوری پردازی بومی است.

عنوان دو گانه این نوشتار (اندیشه آزاد-تئوری پردازی بومی) نشان دهنده آن است که در اینجا مسئله ارتباط میان این دو موضوع مورد بحث قرار می گیرد. موضوع محوری که سعی در تبیین آن و آشناسازی مخاطبین محترم با آن است عنوان تئوری پردازی بومی است. لذا این مطلب به چند بخش تقسیم می شود در وهله اول به چرایی پرداختن به دو موضوع اندیشه و تفکر از یک سو و تئوری پردازی و نظریه سازی از سوی دیگر می پردازیم. در مرحله دوم به چیستی این دو عنوان کلی می رسیم و سوال می کنیم که اصولااندیشه آ زاد یعنی چه؟ تئوری پردازی چیست و به چه کار می آید ودر قسمت سوم که بخش نهایی وعمده است به ارتباط این دو موضوع می پردازیم و مراد خود رااز موضوع محوری که همانا تبیین بحث تئوری پردازی است بیان می کنیم.
در ابتدا باید یادآور شویم که در این نوشتار کلمه تفکر و تفکر آزاد هر دو همان مترادف های کلمه اندیشه آزاد محسوب می شوند مگر آ نکه به قرینه بحث منظور دیگری مدنظر باشد.
در بخش اول به چرایی پرداختن به این موضوعات می رسیم، چرا تئوری و تئوری پردازی در دوران ما تا این اندازه مهم جلوه کرده است؟ آیا تئوری پردازی امری جدید است ؟
بحث ها و سوالات متعدد از تفکر واندیشه چرایی و چیستی و چگونگی فرایند اندیشیدن امروزه در شعبه های متعددی از علوم مثل روانشناسی، معرفت شناسی، فلسفه ، علوم اجتماعی و... مطرح می شود. در مورد اهمیت موضوع اندیشیدن و تفکر نیاز نیست چندان سخن راند چرا که اصولاوجه تمایز انسان از سایر موجودات مثل حیوان و گیاه قدرت اندیشه و تحلیل و عقلانیت آن است. از همین روست که در منطقه انسان را حیوان ناطق یعنی اندیشمند می خوانند . اساس زندگی انسان و شرط حرکت به سوی سعادت و کمال اندیشه و تفکر است. حتی بدون اندیشه و بررسی عقلانی رفع نیازهای طبیعی که مایه و شرط زنده بودن است هم به خوبی ممکن نیست چرا که همه چیز با نیروی غریزه و... انجام نمی شود. البته در اینجا تفکر به معنای کلی آن مراد شده است.اما در مورد چرایی پرداختن به موضوع تئوری پردازی باید ابتدائا یادآور شویم که تئوری و تئوری پردازی امری بدیع و جدید نیست. قدمت آن به ابتدای خلقت انسان باز می گردد. یعنی از زمانی که انسان شروع کرد به تفکر و ارتباط با خارج از خود یعنی حتی شروع کرد به آ شنایی با خواست ها و سوالاتی در مورد خود و محیط اطراف و ایده ها و سوالات از هستی و ...تئوری پردازی شروع شد. تئوری پردازی اولاعمل طبیعی و درونی هر انسانی است.
چرا که انسان به دنبال بررسی خود و غیر خود است وچون نسبت به بسیاری از موضوعات مورد نظرش احاطه علمی و بدون واسطه و حتی با واسطه ندارد شروع می کند به تبیین آنها و ارائه تحلیل هایی که از طریق آنها درست یا غلط خود را به موضوع مورد نظرش نزدیک کند و چارچوب معرفتی و یا غیر معرفتی برای یافتن پاسخ خود و طی مسیر مورد نظرش ترسیم کند. این تلاش یعنی تئوری پردازی. (تعریف دقیق تردر بخش بعد می آید)

پس تئوری پردازی قدمت طولانی دارد و عمل طبیعی انسان اندیشمند و سوال کننده است که نسبت به اطراف خود و حتی واقعیت خود کنجکاو است . اما همین انسان هنگامی که در گروه و اجتماع با انسان های دیگر قرار می گیرد و قرار است مجموع این انسان ها با هم و در قالب اجتماع و جمع به امور زندگی بپردازند حال همین عمل طبیعی را درجواب به سوالات جمعی که مربوط به اقتضائات زندگی گروهی است به کار می اندازد و در مورد زندگی ، روابط تعاملات و مکانیسم گروهی وزندگی اجتماعی و فردی در اجتماع، تئوری پردازی می کند چارچوب تعیین می کند و... امروزه با پیچیده تر شدن جوامع وگسترش امور طبیعتا نیاز به تئوری های جدی تر و پیچیده تر در جهت تبیین امور و پیدا کردن راه توجیه و تحلیل زندگی اجتماعی وجهانی وجود دارد. در جهان امروز تئوری ها نقش اصلی را در حیات اجتماعی جوامع و روابط بین الملل و حتی مسائل داخلی کشورها بازی می کنند. کشور و ملتی که تئوری بهتر و مناسب تری داشته باشد موفق تر و قدرتمندتر است. حیات امروز و آینده ملت ها و کشورها در گرو تئوری های اندیشمندانه تر و موفق تر است وهیچ چیز از این مهمتر برای یک جامعه و مردم آن نیست که امروز و آینده خود را هوشمندانه و متفکرانه و با درصد بالاتری از احتمال موفقیت و سعادت ترسیم کرده و در آن جهت حرکت کنند. این مختصر در چرایی پرداختن به موضوع مهم تئوری پردازی و توجیه آن کافی است. در بخش دوم باید به چیستی اندیشه وتفکر که در اینجا با قید آزاد آمده است بپردازیم و همچنین تعریف و تحلیلی هم در جهت تکمیل بخش قبل در مورد چیستی تئوری و تئوری پردازی بویژه با وصف بومی بودن ارائه کنیم.

واژه تفکر و تعقل یا فکر و عقل در نظر برخی دارای تفاوت است. عقل به لحاظ کارکردی که دارد به مقایسه امور و مفاهیم و برگزینی آنها گفته می شود لکن تفکر به معنی شناسایی آن مواداولیه ای است که عقل آنها را کندوکاو و مقایسه می کند . البته در این مقال به بیان دقیق این چنینی نیاز نیست. مهمترین نکته ای که در مورد اندیشه و اندیشه ورزی باید گفته شودپاسخ به این سوال است که آیا اندیشه و تفکر آزاد است ؟ این ایده متعارف عمومی که همواره به گونه ای از عقل و تفکر صحبت می شود که گویی امری فرا ارتباطی است یعنی امری انتزاعی و قدرتی مطلق است که خارج ازعوامل و مسائل مرتبط می تواند مستقل باشد ،آزاد باشد و انسان را به نتیجه برساند مهمترین محل نزاع است. آیا به راستی این گونه است که عقل و تفکر آزاد ا ست و خارج از حدود و مقتضیات عمل می کند؟ فراتر است و همواره به طور مطلق و آزاد دراختیار است؟ جواب صریح ما منفی است . عواملی که در شکل گیری تمنیات و خواسته ها و نتایج و نظریات ما موثر هستند به طور کلی از دو قسم معرفتی وغیرمعرفتی هستند. معرفتی همان دستگاه اندیشه، علوم و آگاهی های حصولی است که انسان برای موضوعی کسب می کند و غیرمعرفتی عواملی مانند مسائل محیطی، تربیتی و ...است که بر شناخت انسان ، تصمیمات او موثر است. در دنیا به تعداد انسان ها اندیشه و اندیشه ورزی وجود دارد . اندیشه آزاد اگر به معنی آن باشد که انسان ها فارغ از عوامل بومی و شخصی خود می توانند یکسان فکر کنند و در موضوعی یکسان عمل کنند کاملارد شده است. اندیشه وتفکر در واقع نوعی مکانیسم است. یک عمل تعریف شده شناختی و مقایسه ای که نیاز به مواد اولیه دارد واین مواد اولیه وعوامل موثر هستند که جهت دهی می کنند به اندیشه ما. انسان ها بسته به آنکه چه محیط تربیتی داشته باشند ، مسائل کودکی ، خانوادگی، جغرافیایی، زن ومرد، فیزیکی و زیست شناختی و ...انواع مختلفی می اندیشند. در این عرصه تنها برخی اصول ثابت وجود دارند که در سرشت آدمی هستند و جزء انسانیت انسان می باشند و تا حدی لایتغیر . ما در علوم اسلامی از آنها به فطرت یاد می کنیم . البته اشتباه نشود چون فطرت و فطریات امور ایجابی نیستند. یک امکان هستند که با امور موثر معرفتی و غیرمعرفتی استفاده می شوند. ظرف کار هستند نه مفروضی مشخص. به هر حال مشاهده ( به معنای عام) و پیشفرض ها که بسیار گسترده و به قدمت طول عمر انسان و حتی اجداد او هستند در اندیشه و تفکر وتعقل ما موثرند و آن را در برگرفته اند. افسانه بودن اندیشه آزاد با بررسی ناب ترین مسائل فلسفی که به قول معروف از عقل ناب و خالص استفاده می کنند کاملاواضح است. حداقل آن است که در این دستگاه های فلسفی هم نوع جهت گیری ها قبلافراتر ازعقل معین شده اند. با دین، ایدئولوژی، خواسته ها و درونیات و پیشفرض ها و... که چه در آن معنا و چه درفرد مطرح کننده موثر هستند. اندیشه و اندیشه ورزی و تفکر کاملابومی است. البته آنجا که این عمل در راستای فطرت مشترک آدمی است شبیه هم می شود. آن هم نه شباهت کامل بلکه جهت گیری ها یکی می شود و احیانا نتایج. لکن از راه های گوناگون و بومی بر همین اساس چون اساس و اصل تئوری بر برنامه ریزی و نگاه عمیق وفراگیر به آینده و نیازها است و این با تکنیک تفکر و مقایسه عقلانی حاصل می شود واز طرفی بیان شد که عقلانیت بومی، رنگ دار ، بودار و فرهنگی است پس تئوری و تئوری پردازی هم لزوما بومی است. در اینجا ایدئولوژی ، ادیان وتئوری هایی برتر هستند که عمر بیشتری می کنند و آنهایی عمر بیشتر می کنند و جاودان می مانند که با جهت گیری ها و امکانات فطری و یکسان بشری همسو باشند. اما آیا فطری بودن و توجه به فطریات دین و ... باعث می شود لزوما تئوری های افراد مختلف درگروه ها و جوامع گوناگون یکسان باشند؟ جواب باز هم منفی است. نه! تئوری ها ابزار حرکت هستند و گوناگون و متناسب با هرکس و جامعه و هدفی. امور مشترک دینی و فطری و... جهت و مسیر این حرکت را معین می کنند. پس اگر جامعه ای و ملتی مسیر خود را بر پایه عوامل موثر وعرف و داشته های خود دریافت، لاجرم با تئوری و نوع اندیشه خاص خود طی مسیر می کند و تئوری بومی شکل می گیرد کما اینکه اندیشه بومی قبل از آن شکل گرفته است. بعد از بعد اندیشه که بومی است و آزاد نیست و تئوری که روشن کننده مسیر است و کاملابومی است مسلما در سطح مراکز تولید تئوری واندیشه هم به همین امر می رسیم.

دانشکده ها ، اساتید،علما و مراکز تولید نظر و علم و فکر همگی باید بومی باشد. هرچند بومی بودن لزوما به معنی ترک و طرد آنچه تا به حال ارائه شده نیست. بلکه در این دیدگاه وسیع خودعلوم و معارف موجود درجهان از عواملی موثر بر ذهن و معرفت ما برای تئوری پردازیند.

به هر حال مخلص بحث آن است که افسانه اندیشه آ زاد که دستاویز بسیاری مسائل و اشتباهات در عصر ما شده است سال هاست که از هم پاشیده و تئوری های عمومی جهانی رنگ باخته است. امروزه مهمترین رویکرد در سطح جهانی که باید بسیار مورد توجه ما باشد رویکرد بومی گرایی است.

همگرایی مطلق مکاتب، نظریه های ثابت جهانی و علوم یکسان منبعث از آنها بویژه در حوزه علوم انسانی جای خود را به ارتباط ملل و معارف و فرهنگ ها داده .تئوری های هر کشوری و هر فرهنگی ارائه می شود و آنکه دوام بیشتری دارد سازگارتر با شرایط روز است ، نوید بخش تر است وماندگارتر است. در این میان اندیشه و اصول مکتب تشیع پتانسیل عظیمی دارد برای بقا و مطرح شدن . امروزه غنای معنا ملاک حیات ملل و تئوری ها و مکاتب آنهاست. نه زور، نه قدرت ونه ثروت.امروزه قدرت نرم و نرم افزار زندگی بازار دارد و خریدار ولاغیر. اگر حقیقتا قائل به اصالت اندیشه شیعی خود هستیم باید بتوانیم آن را ارائه کنیم آن گاه معجزه معرفتی دنیا راخواهیم دید.
آن گاه خواهیم دید تحقق روایت شریف را که امام علی(ع) عمل بهتر بیگانگان بر اسلام نسبت به خود مسلمین را بیان کرده اند. جهان تشنه نوری تازه از سنخ جدید و معنای غنی است آنچه ما داریم فقط باید بومی بیندیشیم و از افسانه اندیشه آزاد رهایی یابیم تا بومی تئوری دهیم و جهانی حرف بزنیم تا همه جهان با نگاه بومی خود معنای ما را بگیرند و سعادت خاص خود را رقم بزنند. ما می توانیم ساطع کننده نور و نوید سعادت آینده بشریت باشیم همان طور که مقام معظم رهبری مرجع شدن ما را در جهان علم و معرفت مطالبه فرموده اند و این یک شعار نیست.

منبع : خبرگزاری فارس

جدیدترین ها در این موضوع

رفتار و منش امام خمینی (ره) با دختران

در همۀ جوامع بشری، تربیت فرزندان، به ویژه فرزند دختر ارزش و اهمیت زیادی دارد. ارزش‌های اسلامی و زوایای زندگی ائمه معصومین علیهم‌السلام و بزرگان، جایگاه تربیتی پدر در قبال دختران مورد تأکید قرار گرفته است. از آنجا که دشمنان فرهنگ اسلامی به این امر واقف شده‌اند با تلاش‌های خود سعی بر بی‌ارزش نمودن جایگاه پدر داشته واز سویی با استحاله اعتقادی و فرهنگی دختران و زنان (به عنوان ارکان اصلی خانواده اسلامی) به اهداف شوم خود که نابودی اسلام است دست یابند. 30 خرداد 1403, 15:48