رابطه ایمان و عمل صالح

رابطه ایمان و عمل صالح صدیقه افتاده در آموزه های قرآنی ایمان و عمل صالح از چنان ارتباطی برخوردارند که فقدان هر یک، کارآیی و تأثیرگذاری دیگری را کم اهمیت و یا بی ارزش می کند. ایمان و عمل صالح دو بال پرواز بشر به مقام انسانیت و درک خلیفه اللهی و وصول به سرمنزل مقصود است. در آموزه های قرآنی، عمل صالح، بازتاب بیرونی ایمان واقعی است. هر کس به ایمان واقعی دست یافته باشد در منش و کنش خویش نیک کردار خواهد بود. این نوشتار تلاشی برای تبیین این همبستگی استوار میان ایمان و عمل صالح است. مفهوم ایمان و عمل صالح ایمان از ریشه «امن» به معنای تصدیق و ضد آن تکذیب است(1) و واژه «امن» در اصل، آرامش خاطر و از بین رفتن بیم و هراس می باشد.(2) «ایمان» ورود حقیقی به امانتی است که خداوند به انسان واگذار کرده است، چون آن را با زبان و قلبش تصدیق کند، امانت الهی را ادا کرده و در نتیجه چنین شخصی «مؤمن» است.(3) عمل صالح در اصطلاح، عملی است که در شرع به عنوان واجب یا مستحب معرفی شده است. اما در اصطلاح اخلاقی و عرفانی عمل صالح به عملی گویند که سالک با انجام آن می تواند مراتب سیر و سلوک عرفانی را طی کند و به مقام قرب نائل گردد.(4) بنابراین، عمل صالح، هر کار شایسته ای است که وسیله تکامل نفوس و پرورش اخلاق و قرب الهی و پیشرفت جامعه انسانی در تمام زمینه ها شود.(5) از این رو، اصطلاح «عمل صالح» در قرآن، شامل مسایل اخلاقی و امور عبادی می شود. در کاربرد قرآنی، واژه ایمان در معانی شش گانه ای چون ایمن گردانیدن، (6) ظاهر اسلام(7)، راستگو بودن به دل و زبان (8)، شریعت(9)، نماز خواندن به سوی بیت المقدس(10) و توحید(11) به کار رفته است.(12) اما به نظر می رسد که همه وجوه معانی به همان اصل واحد در ماده «امن» که اطمینان و سکون و آرامش است؛ برمی گردد. حقیقت ایمان و عمل صالح ایمان مجموعه ای از اقرار زبانی و عمل قلبی و بدنی است. امام علی(ع) در این باره می فرماید: «ایمان، شناخت با دل، گفتن با زبان و عمل با ارکان بدن است.»(13) هر چند که حقیقت و باطن ایمان همان اعتقاد قلبی و تصدیق همراه با عمل می باشد. در حقیقت، ایمان واقعی این است که انسان در دل به حقیقت معتقد بوده و این اعتقاد باطنی اش را با زبان بیان و با عملش تثبیت کند. بنابراین کسی که فاقد اعتقاد باطنی است، هر چقدر هم که به زبان بر آن حقیقت گواهی دهد و اعمال صالح انجام دهد، فردی منافق شمرده می شود؛ چنان که انسان نابکاری که برخلاف اعتقاد حقانی اش عمل می کند، انسانی فاسق است. (14) روح ایمان، همان تسلیم دربرابر خدا و خضوع درمقابل حقیقت می باشد که بر محور توحید وخداشناسی می چرخد وبه انسان اجازه شناخت حقایق همان گونه که هست را می دهد.(15) پس ایمان اندیشه و اعتقادی بی اثر نیست؛ به این معنا که تنها یک امر روحانی صرف باشد، بلکه ایمان امری است که تمام وجود انسان را به رنگ خود در می آورد و در منش و کنش انسان تأثیر می گذارد. (16) از این رو باید در تعریف ایمان به این حقیقت توجه داشت که ایمان شامل اعتقاد قلبی، گفتار زبانی و عمل به آنها می باشد. اما درباره عمل صالح باید گفت که آن شامل همه کارهای پسندیده اعم از فرایض و نوافل و اذکار وادعیه می باشد که از روی اخلاص انجام می شود. براین اساس اخلاص، شرط قبولی عمل است؛ و میزان و معیار صلاحیت عمل نیز مطابقت آن با شرع و وحی می باشد (17) درحقیقت عمل صالح، عملی است که برای خدا باشد. ازنظر قرآن تنها چنین عملی پذیرفته می شود: «اخلصوا اعمالکم لله فان الله لاتقبل الا ماخلص له» (18) یعنی تنها عملی جزو ابزارهای دستیابی به کمال مطلوب به شمار می آید که افزون بر حسن فعلی دارای حسن فاعلی (نیت درست) باشد و عمل بدون نیت، پوست بی مغز و کالبد بی جان است (19) بنابراین چیزی که موجب خشنودی خدا شود، - طبق جمله «وان اعمل صالحا ترضاه» (20) عمل صالح به حساب می آید. رابطه ایمان و عمل صالح ایمان و عمل صالح ارتباط متقابلی با یکدیگر دارند. در آیات بسیاری از قرآن کریم به عمل صالح نیز بعد از ایمان اشاره شده است. مقارنت ایمان و عمل صالح بیانگرارتباط بین آنهاست. این دو درحقیقت مانند دو کفه ترازویی هستند که سنجش بدون یکی از آن دو ممکن نیست و ایمان بدون عمل صالح، سودی نخواهد داشت. اگر کسی بدون آنکه به برنامه های اسلام عمل کند، ادعای ایمان داشته باشد، ایمانش صوری و ادعایی است و هیچ سودی به حال او نخواهد داشت.(21) قرآن مجید دراین باره می فرماید: «یوم یأتی بعض آیات ربک لاینفع نفسا ایمانها لم تکن ءامنت من قبل او کسبت فی ایمانها خیرا» (22) پس جدایی ناپذیری و عدم تفکیک و ارتباط متقابل ایمان و عمل صالح را می توان با دلایل قرآنی و روایی بدین صورت بیان کرد: آثار و فواید پیوند ایمان و عمل صالح فواید و ثمراتی که از توأم بودن ایمان و عمل صالح درقرآن آمده، نشان دهنده این است که این دو با هم ارتباط تنگاتنگ و مستقیمی دارند. اگر ایمان در اعماق جان نفوذ کند شعاع آن در اعمال انسان خواهد تابید و عمل او را صالح می کند.(23) زیرا عمل صالح، میوه درخت ایمان و ایمان همچون ریشه می باشد، و وجود میوه شیرین، دلیل بر سلامت ریشه و ایمان بدون عمل صالح، درختی بی میوه است. (24) بنابراین ثمره این دو عبارتست از: 1- زدودن گناهان اعمال صالح موجب می شود گناهان گذشته انسان محو شود. خداوند می فرماید: «یکفر عنکم من سیاتکم؛(25) و بخشی از گناهانتان را می زداید.» و «ان الحسنات یذهبن السیئات؛(26) قطعاً نیکی ها بدی ها را از بین می برند». برخی مفسران ذیل این آیه گفته اند: منظور از تکفیر این است که عمل صالح، سبب می شود تا خداوند اعمال ناپسند حاصل از گناهان را به اعمال شایسته تبدیل کند.(27) و بعضی منظور از تبدیل سیئات به حسنات را تبدیل عقاب ناشی از گناه به ثواب می دانند.(28) و برخی همچون آلوسی بر این نظر است که ایمان، موجب تکفیر کفر، و طاعات، سبب تکفیر گناهان آنهاست.(29) مرحوم طبرسی در تفسیر آیه «و الذین امنوا وعملوا الصالحات لنکفرن عنهم سیئاتهم ولنجزینهم احسن الذی کانوا یعملون؛(30) و کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند، گناهانشان را می زداییم و بهتر از کردار خوبشان پاداش می دهیم.» می گوید: «ما یسئات در حال کفر آنان را تکفیر، و در مقابل حسناتی که در حال اسلام انجام داده اند، به آنها پاداش می دهیم.»(31) فخر رازی می نویسد: «تکفیر سیئات در مقابل ایمان، و جزای احسن در قبال عمل صالح است و آن ثمره ایمان می باشد.»(32) عده ای عامل اصلی و اساسی «تکفیر گناه» را تنها ایمان دانسته و امور دیگر مانند تقوا و عمل صالح را از لوازم تکفیر دانسته اند و گفته اند که ذکر عمل صالح بعد از ایمان در آیات قرآنی، ممکن است تنها جنبه تربیتی داشته باشد و اگر عمل صالح و تقوایی که از ایمان نشأت گرفته باشد، تقویت شود، ایمان نیز تقویت می شود.(33) ولی به نظر می رسد نمی توان نقش ایمان و عمل صالح را نادیده گرفت و تنها به ایمان توجه داد؛ زیرا قرآن هردو را به عنوان قید الزامی برای تکفیر گناهان شرط دانسته است. 2-عامل سعادت و رستگاری معیار سعادت آدمی، ایمان وعمل صالح است: «سعاده الرجل فی احراز دینه و العمل لاخرته»(43) و سعادت دارای درجات و مراتب مختلفی می باشد.(53) عمل صالح، مرحله اولی از مراحل کمال و سعادت انسانی است و موجب صفا و طهارت در حواس و اعضا می شود.(63) خداوند متعال می فرماید: «من عمل صالحا من ذکر او انثی و هومؤمن فلتحینیه حیوه طیبه؛(73) هرکس از زن یا مرد عمل صالح انجام دهد، زندگی پاکیزه خواهیم داد و پاداشی بهتر از کردارش به او عطا خواهیم کرد.» عمل صالح زندگی دنیوی و اخروی انسان را تغییر می دهد و حیات طیب در دنیا و آخرت را نصیب افراد مؤمن نیکوکار می سازد. عمل صالح (نیکوکاری) همراه ایمان، بزرگ ترین بهایی است که خریداران فلاح و رستگاری را به آن می رساند.(83) و از منظر قرآن، رستگاری محصول عمل صالح (93) و ایمان است. بنابراین ملاک در سعادت، حقیقت ایمان و عمل صالح است، نه صرف ادعای لفظی و زبانی.(04) آخرین درجه سعادت، رسیدن به لقای پروردگار است که با عمل صالح میسر و امکان پذیر می شود: «فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملاً صلحاً؛(14) هرکس به ملاقات پروردگارش امیدوار باشد، باید عمل صالح انجام دهد.» 3-محبت آفرینی و ایجاد دوستی از دیگر ثمرات ایمان و عمل صالح، محبت آفرینی است که خداوند رحمان می فرماید: «ان الذین امنوا و عملواالصالحات سیجعل لهم لرحمن ودا؛(24) آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، خداوند رحمان دوستی آنان را در دل های مردم قرار می دهد. «در شأن نزول این آیه شریفه آمده است پیامبر اکرم(ص) به حضرت علی(ع) تعلیم داده بود تا به منظور مهربان شدن دل های دیگر مؤمنان به آن حضرت، این دعا را بخواند «اللهم اجعل لی عندک وداً و اجعل لی فی صدور المؤمنین موده »(34) که این آیه نازل شد و ازاین حقیقت پرده برداری کرد که ایمان و عمل صالح، محبت آفرین است و خداوند رحمان تضمین کرده است که هرکس از ا ین دو بهره مند باشد، دوستی اش را در دل های دیگران جای دهد.(44) بنابراین ایجاد دوستی، یکی از ثمرات ایمان و عمل صالح است و از دیگر ثمرات این دو عبارتند از: دادن جزا و پاداش نیکو و ضایع نشدن اجر، (54) کسب خوف و رجاء،(64) مورد مغفرت واقع شدن، (74) خوش عاقبتی،(84) رزق زیاد، (94) بهره مندی از رحمت و موهبت الهی،(05) هدایت از ظلمات به نور، (15) زیانکار نبودن،(25) فوز و پیروزی بزرگ(35) وعده بهشت و جاودان بودن آن(45) و... باید توجه داشت ثمرات و فوائد مذکور به شرط توأم بودن ایمان وعمل صالح به دست می آید و لازمه حصول آنها منوط به وجود ایمان در کنار عمل صالح است و خداوند عمل صالح را به اندازه توان و طاقت انسان تعیین کرده؛(55) تا افراد مؤمن بتوانند عمل صالح را در کنار ایمان انجام دهند. علاوه بر آیات،روایات زیادی بر ارتباط متقابل ایمان و عمل صالح، تصریح کرده اند که به برخی از آنها اشاره می شود. پیامبر اکرم(ص) در این زمینه می فرمایند: «ایمان و عمل، دو برادر بسته به یک ریسمانند، خداوند یکی را بدون دیگری نمی پذیرد.»(65) امام علی (ع) نیز چنین فرموده اند: «با ایمان راه به سوی کارهای شایسته و با کارهای شایسته، راه به سوی ایمان برده می شود و با ایمان، علم و معرفت آباد می شود.»(75) در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «ایمان مؤمن جز با عمل استوار نمی شود، عمل جزء ایمان است.»(85) بنابراین از مجموع آیات و روایات استفاده می شود که ایمان و عمل مانند دو بال هستند که پرواز با یک بال ممکن نیست. و دو واقعیت جدانشدنی هستند و مقارنت ایمان و عمل صالح در آیات و عدم مخالفت روایات وارده در این زمینه، ارتباط مستقیم و متقابل این دو را تصدیق می کند. ]مرکز فرهنگ و معارف قرآن[ ¤ پانوشت ها در سرویس معارف موجود است. # .

روزنامه کیهان