روشنفکران دینى و دینداران روشنفکر

روشنفکران دینى و دینداران روشنفکر (خاستگاه نظری) تالیف: رضا دهقانی وقتى سخن از روشن‌فکرى به میان مى‌آید، نمى‌توان آن را از تاریخ جدید غرب و به تعبیر دقیق‌تر، از تاریخ بورژوازى غرب جدا دانست. بورژوازى پدیده‌اى اقتصادى مبتنى بر تلوید صنعتى و تجارت است و ریشه‌ى تاریخى آن به قرون وسطى باز مى‌گردد. در آن دوران، بازرگانان و پیشه‌وران، مایل به پذیرش سلطه‌ى اشراف زمین‌دار نبودند و در نتیجه‌ى منازع‌ى بین آنان، بازرگانان و اصناف به تاسیس شهرهاى خودمختار روى آوردند. آرمان‌هاى شهروندان بورژوا در رشد اشکال جدید از سازمان‌هاى ادارى و سیاسى ، پیدایش ناسیونالیسم و حاکمیت ملى و مخالفت با حاکمیت کلیسا و اشراف زمین‌دار، بسیار تاثیر داشت. وابستگى روشن‌فکران به طبقات جدید، آنان را سخنگوى بورژوازى کرد و بدین ترتیب، با نقد نظام سنتى موجود، به تحکیم جامعه‌ى سرمایه‌دارى کمک مى‌کردند و متقابلا سرمایه‌دارى نو، به منزلت اجتماعى روشن‌فکران احترام مى‌گذاشت. در روند ستیز با نهادهاى کهن و کهنه‌ى فئودالیته، رویکرد ویژه‌اى به انسان‌گرایى نشان داده شد و در همین راستا بود که سخن از آزادى انسان به میان آمد، بدین معنا که او مى‌تواند برنامه‌ى زندگى خویش را به گونه‌اى مستقل و دلخواه بنیان نهد. جنبش اصلاح‌ دینى در برابر ایمان مسیحى که وابسته به کلیساى قرون وسطایى بود، قرائت این جهانى را از دین ارائه داد و با این اندیشه‌ى کلیسا که سعادت اخروى بیرون از محدوده‌ى فهم بشرى است به ستیزه پرداخت. اندیشه‌ى ترقی،‌ افق‌هاى جدید را به روى روشن‌فکران گشود و خرد بشر را معیار سعادت و مفسر فلسفه‌ى حیات قرار داد و در خیال خود، تحقق بهشت مادى - زمینى را بر مبناى عقل و فهم متعارف بشرى و بى‌نیاز از وحى و هدایت الهى تحقق بخشید. در چنین فضاى روشن‌فکرانه‌اى بود که ممالکت مشرق زمین با دنیاى غرب تماس پیدا کردند. در ایران نیز از اوایل قرن 13 قمری، در پى آشنایى ایرانیان با اندیشه‌هاى نوین علمى و فرهنگى غرب، حرکت‌هاى روش‌فکرى شکل گرفت. بخش مهمى از این تکاپوهاى روشن‌فکری، معلول رخوت روحى و فکرى ناشى از باورهاى کهن و بى‌ارتباط با دین اسلام و سنت نبوى بود که برخورد با تمدن جدید و دستاوردهاى آن در ا بعاد سیاسی، مبارزه با نظام‌هاى استبدادى و پدر شاهی، زمینه‌هاى فرهنگى و اجتماعى و نواندیشى و نوسازى ساختار جامعه‌ى سنتی، راه تازه‌آى را پیش پاى روشن‌فکران نهاد تا بدین وسیله بتوانند به تفسى و تحلیلى خردپسند از عقاید، سنن و حیات سیاسى - اجتماعى جامعه بپردازند، با اندیشه‌هاى نوین سیاسى و اجتماعى همگام شوند و در عین حال جان و حقیقت تعالیم اسلام را دوباره به قوت تبیین کنند. علاوه بر این ، آموزش غربى به آنها آموخت که شناخت حقیقى ، از تعقل و علوم نوین حاصل مى‌شود؛ نه از کشف و شهود و آموزش‌هاى مذهبی. روشن‌فکران بدین سان مشروطیت، دنیویت و ناسیونالیسم را سه وسیله‌ى حیاتى براى توفیق در ایجاد ایرانى نوین، نیرومند و پیشرفته مى‌دانستند. آنان معتقد بودند که الوى (مشروطیت) قدرت ارتجاعى سلطنت را از بین مى‌برد، دومى ( دنیویت) نفوذ سنتى روحانتیت را زایل مى‌کند و سومى (ناسیونالیسم) جنگال‌هاى استثمارگران دول غربى را قطع مى‌کند. در مواجهه با این گونه رخدادها و اقتضائات عصر جدید، از همان آغاز در میان اندیشه‌گران ایران، دو دیدگاه و دو گرایش پدید آمد: گروهى نوگرایى و پذیرش تمدن نو را موجب اضمحلال هویت فرهنگى ‌- دینى و ملى جامعه و حاصل آن را سلطه‌ى همه جانبه‌ى اجانب و کفار بر کشور مى اانستند. از نگاه آنان، تمدن جدید بر منباى اعراض از بندگى خدا استوار بود و پذیرش آن به تخریب ارزش‌ها و سنت‌هاى گرانقدر جامعه مى‌آنجامید. این گروه کوشیدند تا از سنت‌هاى فکرى و عملى جامعه، در مقابل عناصر دنیاى جدید سنگرى بسازند. در طرف دیگر، گروهى قرار داشتند که نوکردن اندیشه و مناسبات و روابط اجتمایع را به صورت یک آرمان یا حداقل یک ضرورت مى‌پذیرفتند. این گروه، نو شدن را موهبتى براى مقابله با جهل و جور و ستم‌گرى مى‌دانستند؛ از این رو دعوتش را لبیک گفتند. ریشه‌هاى تاریخى روشن‌فکرى ایرانى و طیف‌هاى منشعب از آن را باید در میان این دو گروه جستجو کرد که با جریان مدرن ‌شدن پیوند خورده بودند.روشن‌فکر دینى ، اصطلاحى است که مصادیق متعدد و در عین حال متفاوتى از آن ارائه شده است؛ لذا تحلیل ما باید بر اساس مدل تیپ‌شناسى صورت گیرد. بدین معنى که مفهوم روشن‌فکر دینى را باید با توجه به تیپ‌هیا اصلى روشن‌فکرى دینى تحلیل و توجیه کرد. این موضوع درباره‌ى دیندار روشن‌فکر نیز صدق مى‌کند و به نگاه معرفت‌شناسانه‌ى او از دین بر‌مى‌گردد. دین‌دار روشن‌فکر نیز تبیین واحدى از دین اسلام ندارد و گاه بر اسلام کلامى و گاه بر اسلام عرفانى و گاه بر اسلام فقهى تاکید مى‌:ند و اساسا اختلاف طیف دین‌داران روشن‌فکر، به نحوه‌ى تلقى ایشان از هویت دین بر‌مى‌گردد، بنابراین روشن‌فکر دینى و دین‌دار روشن‌فکر، عناصر فرهنگى و شناورى هستند که همواره در حال شدن و تشخص فکرى پیدا کردن هستند. به عبارت دیگر بخش مهمى از تاریخ روشن‌فکرى ، به وضعیت گذار مربوط است.از آنجایى که این کتاب در مقوله‌ى تاریخ اندیشه‌ى معاصر مى‌گنجد، محور بحث اندیشه و آراى روشن‌فکران از هر دو طیف روشن‌فکر دینى و دیندار روشن‌فکر است، ضمن اینکه بسترهاى سیاسى - ا جتماعى و مبانى تعقلى و سرچشمه‌هاى فکرى اندیشه‌گران بررسى شده و مجموعا در شش فصل تهیه و تدوین گردیده است. در فصل نخست واژه‌ى روشن‌فکر ، تاریخچه و کارکردهاى آن تعریف و تبیین شده است. در فصل دوم به پیشینه‌ى اصلاح‌گرى در جهان اسلام و مصلحان دینى جهان عرب و شبه قاره‌ى هند پرداخته مى‌شود و در ادامه به تحلیل الگوهاى روشن‌فکرى در ایران و پیوند آنها با ناسیونالیسم و فراماسونرى توجه و اندیشه‌هاى روشن‌فکرانى چون ملکم خان، آخوند‌زاده، طالبوف و میرزا آقاخان کرمانى بررسى شده‌اند. فصل سوم با تعریف مفهوم روشن‌فکرى دینى آغاز مى‌شود و طیف‌هاى مختلف روشن‌فکرى دینى و تکاپوهاى فکرى آنها در بستر زمانى تاریخ معاصر ایران بازنگرى شده‌اند. در فصل چهارم بنیادهاى فکرى دین‌دارى روشن‌فکرانه مد نظر قرار گرفته، مفاهیم پایه‌اى این جریان، چون اصل ولایت و اجتهاد، در پرتو مقوله‌ى احیاگرى دینى ارزیابى و بررسى شده است. در ادامه، معیارها و ساختارهاى نظرى این جریان تحلیل شده‌آند. در فصل پنجم به زمینه‌‌هاى سیاسى - اجتماعى و بسترهاى موثر بر جریان روشن‌فکرى دینى از مشروطه تا انقلاب اسلامى پرداخته‌ایم و با بررسى حوادث عصر مشروطه و کودتاى سوم اسفند 1299 و حوادث شهریور 1320 و کودتاى 28 مرداد 1332 و سرانجام انقلاب اسلامى تاثیر این وقایع را بر روایت روشن‌فکرى دینى بررسى کرده‌ایم. آرا و اندیشه‌هاى دینى روشن‌فکرانى چون جلال آل احمد ، بازرگان و شریعتى موضوع مباحث این فصل هستند. در فصل پایانی، بستر تاریخى ظهور دین‌دارى روشن‌فکرانه، بنا به سیر حوادث مشروطه تا پیروزى انقلاب اسلامى دنبال شده است. در این فصل به طور مبسوط، از آراى و اندیشه‌هاى مشروطه‌خواهان و یا به تعبیر دیگر، دین‌داران روشن‌فکرى چون محمدحسین نائینی، ملا محمدکاظم خراسانی، سید محمد طباطبایى و شیخ هادى نجم‌آبادى و نیز از اندیه‌هاى جناح مشروعه‌خواهان سخن گفته شده است. در ادامه‌، نیروهاى مذهبى و سازمان‌هاى سیاسى - مذهبى دوره‌ى پهلوى اول و دوم، از جمله فداییان سالام و گروه‌هایى چون موتلفه‌ى اسلامى بررسى شده و رئوس آراى و اندیه‌هاى اندیه‌گران طیف دین‌دارى روشن‌فکرانه، از جمله آیت‌الله سید حسن مدرس، آیت‌الله بروجردی،‌ آیت‌آلله کاشانى ، شهید مطهرى و حضرت امام خمینى تحلیل و بررسى شده‌اند.

روزنامه رسالت