نماز، تنظیم گیرنده وجود انسان به سوی الله

براساس آموزه‌های قرآنی، یکی از مهمترین اهداف زندگی بشر، خودسازی در راستای دستیابی به کمالات است؛ زیرا انسان به یک معنا ماهیت و هویتی بی شکل است که در فرآیندی، شکل واقعی و ثابت خود را پیدا می‌کند.

علمای بزرگ اسلام بر این باورند که انسان خود را برای ابدیت می‌سازد و آنچه را که به عنوان صورت اخروی نامیده می‌شود، هر شخصی در دنیا برای خود می‌سازد. سازه‌های صورت اخروی و حتی بهشتی که در آن زیست می‌کند، سازه‌های هر شخص است. از این رو در روایات اسلامی از سازه‌های بشری که با اعمال صالح برای بهشت ساخته می‌شود، سخن به میان آمده است.

نویسنده دراین مطلب بر آن است تا نقش یکی از اعمال صالح به نام نماز را در سازه انسانی و کمالی براساس آموزه‌های قرآنی بیان کند.

خودسازی، بایسته و شایسته انسانی

خداوند ماموریت پیامبران را اموری چون تعلیم و تزکیه دانسته است (بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه164؛ جمعه آیه2) البته از نظر قرآن، تعلیم و تزکیه را خداوند از طریق ابزارهای گوناگون انجام می‌دهد؛ زیرا اقتضای توحید از جمله توحید فعلی این مطلب است. از این رو خداوند به صراحت بیان می‌کند که تزکیه و پاکسازی افراد را خداوند انجام می‌دهد و هیچ کس نمی تواند عمل پاکسازی و تزکیه را انجام دهد مگر آنکه در مقام مظهریت از اسم مزکی قرارگیرد. خداوند در آیه 49 سوره نساء و 21سوره نور، تاکید می‌کند که تنها خداوند است که تزکیه می‌کند و کسی را نرسد که جز به اراده و مشیت و فعل الهی تزکیه و پاک شود؛ چرا که تنها اوست که مزکی می‌باشد و اگر کسی در مقام تزکیه قرار می‌گیرد و مزکّی نامیده می‌شود مانند پیامبران، آنان به عنوان مظاهر اسم الهی عمل می‌کنند.

البته این بدان معنا نیست که انسان تلاشی را انجام ندهد و در انتظار تزکیه الهی باشد؛ بلکه بر اوست که تلاش کند و زمینه تزکیه را فراهم آورد؛ زیرا برای تزکیه الهی لازم است تا شخص، اقدام به خودسازی کند و گامی برای بسترسازی بهره مندی از اسم مزکی بردارد؛ زیرا اسمای الهی بر سرزمین جان همانند آفتاب، بی هیچ بخل و خساستی می‌تابد و هرکسی می‌بایست آینه وجود و قلب خویش را به سمت و سوی آفتاب اسمای الهی بگیرد تا از آن بهره برد. کسی که آینه قلب و وجودش با گناه و بدی‌ها و زشتی‌ها پوشانده و پرده بر آن افکنده است نمی‌تواند از نور الهی استفاده کند یا به طور کامل از آن بهره مند شود. خداوند از بندگان می‌خواهد تا خود را برای بهره مندی از آفتاب اسمای الهی آماده سازند و زمین خویش را به زمین پاک تبدیل کنند و اجازه ندهند تا شوره زاری شود که در آن گیاهی نمی روید یا سرزمینی که در ظلمت قرارگرفته و از نور الهی خود را نهان کرده است.

بسیاری از آیات قرآنی در حقیقت راهنمای این معنا هستند که آدمی را با عوامل بسترساز تزکیه الهی و بهره مندی از اسمای الهی آشنا سازند.

از نظر قرآن، هیچ انسانی از آفتاب اسمای الهی بهره نخواهد برد، مگر اینکه بستر تابش اسمای الهی را برجان و قلب و وجودش فراهم آورد. انسان می‌بایست تغییراتی متناسب با شرایط تابش فراهم آورد تا امکان تابش مهیا شود. این گام تغییر یعنی خودسازی را باید انسان بردارد چراکه اسمای الهی بر وجود و جان کسی می‌تابد که آنتن ماهواره وجودش را به سمت آفتاب گرفته باشد و براساس استانداردها و معیارهای الهی آن را در جایگاه درست و موقعیت مناسب تنظیم کرده باشد تا به درستی امواج الهی را دریافت کند و تصویری روشن به نمایش گذارد. (انفال، آیه35؛ رعد، آیه11).

در حقیقت خودسازی به معنای تنظیم گیرنده‌های وجودی در مسیر ارسال امواج تابش انوار اسمای الهی است. این خودسازی که فرصت بهره مندی از تزکیه الهی یعنی تابش انوار اسمای الهی را فراهم می‌آورد، همان چیزی است که خداوند به عنوان یک شایسته بلکه بایسته از انسان خواسته است و حتی راه‌های تنظیم گیرنده‌ها و امکان دریافت صوت و تصویر شفاف و مناسب را به عنوان اوامر و نواهی بیان کرده است.

هر یک از احکام الهی طریقتی برای تنظیم وجود و جان آدمی در مسیر تابش امواج اسمای الهی است. برخی از احکام الهی، از این توانایی برخوردارند که دریافت کامل‌تر و پرحجم تر از بسیاری یا همه اسمای الهی داشته باشند، درحالی که برخی از احکام که از آنها به مستحبات یاد می‌شود، از قدرت و توان کمتری برخوردارند. در مقابل، ارتکاب هرگونه محرمات و مکروهات به معنای تنظیم نادرست در جهت گیری گیرنده وجود آدمی است. به ویژه آنکه اگر گیرنده به سمت محرمات تنظیم شود، به جای دریافت انوار اسمای الهی، ظلمات شیطانی را دریافت کرده و وجود و جان آدمی را تاریک می‌کند.

خداوند در آیات بسیاری به تاثیر هر یک از محرمات و مکروهات در جا به جایی موقعیت گیرنده وجود آدمی اشاره می‌کند. به عنوان نمونه خداوند در آیه 210 سوره بقره و 73 سوره رعد، پیروی انسان از هواهای نفسانی و شیطانی را موجب محرومیت از امدادهای الهی برمی شمارد. این بدان معناست که پیروی از هواهای نفسانی، صفحه وجود آدمی را از سمت خدا و وجه الله دور می‌کند و اجازه نمی‌دهد تا امدادهای الهی به او برسد و وجودش آن را دریافت کند.

وقتی به آثار و کارکردهای واجبات و مستحبات یا محرمات و مکروهات در آیات قرآنی توجه می‌شود، به خوبی می‌توان دریافت که چگونه هر عملی، همانند تغییر جهت سمت و سوی آدمی نسبت به سیگنال‌های ارسالی از سوی ذات خداوندی است. از این رو خداوند در آیات بسیاری از مردم می‌خواهد تا جهت خویش را به سوی خداوند تغییر دهند تا دریافت مناسب و خوبی از سیگنال‌های ارسالی داشته باشند. (انعام، آیه97؛ قصص، آیه88؛ رحمن، آیه72)

البته خداوند در آیه 511 سوره بقره بر این نکته توجه می‌دهد که خداوند محیط بر هستی و انسان است و هیچ چیزی بیرون از دایره احاطه الهی نیست. از این رو، هر کسی به هر سمت و سویی رو آورد، همان سمت وجه الله است، با این تفاوت که سمتی را که خداوند از انسان خواسته تا بدان متمایل و متوجه شوند، همان سمتی است که در شکل واجبات و مستحبات بیان شده است و سمت دیگر یعنی محرمات و مکروهات نوعی رویگردانی از سمت مورد اشاره الهی است و موجب کاهش دریافت و یا عدم دریافت سیگنال‌های ارسالی از وجه الله و انوار اسمای الهی خواهدبود.

در حقیقت دین اسلام، اطاعت از ولایت خدا، پیامبر و امامان(ع)، همان وجه الله است. (التوحید، شیخ صدوق، ص 614) که انسان با اطاعت از آن می‌تواند دقیقا در جهتی قرار گیرد که سیگنال کامل و مستقیم انوار الهی فرستاده و دریافت می‌شود.

از آن جایی که نفس آدمی جایگاه دریافت خوبی‌ها و بدی‌هاست، از این ظرفیت کامل برخوردار است (شمس، آیات 7و 8؛ بقره، آیات 53و 428) که هرگونه سیگنال‌هایی را دریافت کند. پس وجود آدمی می‌تواند سیگنال‌های مثبتی را دریافت کند که از اسمای جمالی الهی برای کمال ارسال می‌شود و شخص را متأله و مظهر تجلی اسمای الهی می‌سازد. (فصلت، آیه35) چنانکه می‌تواند در برابر اسمای جلالی قرار گیرد و موجبات شقاوت و دوری و بدبختی خود را فراهم آورد.

نماز، عامل تنظیم وجود به سوی انوارالله

الله اسمی است که تمامی اسمای الهی را در خود مستجمع دارد؛ از این رو نام الله، به عنوان اسم جامع گفته شده است. گیرنده وجود انسانی اگر بخواهد در یک خودسازی به سمت الله نشانه رود تا همه انوار الهی را یکجا دریافت کند؛ چنان که برخی از گیرنده‌های ماهواره‌ای همه امواج و سیگنال‌های موجود کانال‌های تلویزیونی و رادیویی را دریافت می‌کنند، می‌تواند از عامل نماز به عنوان مهمترین ابزار در تنظیم آن بهره گیرد.

خداوند در آیات بسیاری از قرآن به نقش بسیار پیچیده و مهم نماز در توجه وجه آدمی به سوی وجه الله اشاره می‌کند. از جمله در آیاتی که درباره تعیین قبله نماز واردشده این معنا مورد تاکید قرارگرفته است که نماز می‌تواند سمت و سوی انسان را به سوی بهترین جهت سامان دهد که خداوند با تمام اسمای خویش در آن سمت می‌تابد. از این رو به جای توجه به همه جهات با آنکه هیچ جهتی با جهت دیگر فرق ندارد و انسان در دایره احاطه وجودی اوست و خداوند محیط بر او و همه هستی است، (بقره، آیه 511) از انسان خواسته شده تا به یک سمت خاص توجه یابد تاسیگنال‌های کامل و تمام را از انوار الهی دریافت کند. (بقره، آیات414 و 914 و510)

آدمی هنگامی که در برابر کعبه، مسجدالحرام و شهر مکه قرار می‌گیرد، در برابر وجه الله است و می‌تواند تمامی انوارالهی را به تمام و کمال دریافت کند و خود را متاله سازد و خدایی شود. در حقیقت کاری که نماز به سمت قبله انجام می‌دهد، ایجاد شرایطی مناسب برای دریافت کامل انوار همه اسمای الهی است. این همان ظرفیت بسیار عالی است که نماز برای خودسازی یعنی زمینه سازی برای متاثرشدن از تزکیه الهی و بهره‌مندی از انوار اسمای الهی دارد.

خداوند در آیاتی از جمله آیه 213 سوره طه به نماز امر می‌کند تا زمینه بهره‌مندی از آثار آن برای ایشان فراهم آید. نقشی که نماز در تحقق بسیاری از کمالات از جمله تقوا (بقره، آیات2و3 و 717) بر و نیکی (بقره، آیه 717)، احسان (هود، آیات 411و 511)، خضوع (حج، آیات 43 و 53)، صلاح و اصلاح (اعراف، آیه710)، استقامت (هود، آیات 211 و 411)، صداقت (بقره، آیه 717)، تقرب الهی( انفال، آیات 3 و 4) و کرامت (معارج، آیات 91تا 22 و 53)، خشیت قلب (انفال، آیات 2و 3) حب الهی (ابراهیم، آیه 13)، صبر و شکیبایی و بردباری (معارج، آیات 20 تا 22)، ولایت (مائده، آیه 55) و دریک کلمه نورانیت وجود (فتح، آیه 92) دارد، نقشی بی مانند است. اگر انسان بخواهد همه کمالات الهی را درخود تحقق بخشد و با نورانیت اسمای الهی خدایی شود (فتح، آیه 92) می‌بایست به نقش بی بدیل و بی مانند نماز به عنوان ذکر الله (نساء، آیه 214؛ هود، آیه 411؛ طه، آیه 41) توجه کند که توجه آدمی را به سوی وجه الله تنظیم می‌کند.

نماز عامل رهایی از مشکلات

کسی که نماز را عامل توجه به وجه الله و دست یابی به نورانیت اسمای الهی و متاله شدن خود قرار می‌دهد، از بسیاری از مشکلات رهایی می‌یابد. از این رو خداوند نماز را عامل رهایی از مشکلات می‌داند. (بقره، آیه 54) و از بشر می‌خواهد برای رهایی از مشکلاتی چون فقر (طه، آیه 213)، بخل (معارج، آیات 12 و 52)، حرص (معارج، آیات 91 تا 12)،حزن و اندوه (بقره، آیات 727)، خوف و ترس (بقره، آیه 727)، شقاوت و بدبختی (مریم، آیات 13 و 23)، غفلت (اعراف، آیه 620)، گناه (مائده، آیه 610)، گمراهی (مائده، آیه 21)، عذاب و رنج دنیوی و اخروی (اعلی، آیات 21تا 51؛بقره، آیات 54و 84 و 717) و شهوت رانی (مریم، آیه 95) به نماز متوسل شود تا از ظلمت و تاریکی برخاسته از این امور رهایی یابد و با بهره مندی از امدادات الهی و فرشتگان مامور الهی (آل عمران،آیه 93) از نورانیتی در دنیا و آخرت بهره مند شود که برخاسته از تجلی اسمای الهی در ذات و وجود وی است. (فتح، آیه 92)

بدین ترتیب انسان با نماز در مقام خودسازی، آماده بهره مندی از تزکیه الهی و آراستگی ظاهر و باطن به نورانیت خداوندی و اسمای متجلی در ذات خود می‌شود. (اعراف، آیه 13و فتح،آیه 92)

بسیاری از مردم به نقش کمالی و بسیار مهم نماز در زمینه سازی برای دریافت تزکیه الهی توجهی ندارند و آن را تنها یک عمل صرف عبادی برمی شمارند و نسبت به انجام آن تساهل و تکاهل روا می‌دارند (نساء ، آیات 34 و 214؛ توبه، آیه 45؛ ماعون، آیه 4 و 5) و اینگونه بهترین موقعیت و ابزار استعانت را از دست می‌دهند. (بقره، آیه 54)

تاکید قرآن برنماز به عنوان اولین واجب عبادی درکنار تاکید بر عمود دین بودن و فارق ایمان و کفر، خود بهترین گواه بر اهمیت بسیار مهم و نقش سازنده نماز در بسترسازی جهت قرارگرفتن در ظل توجهات الهی در تزکیه شدن به امر خداوند و اراده و مشیت اوست. اگر کسی بخواهد تزکیه الهی را دریافت کند و از سوی خداوند پاکسازی شود لازم است به نماز توجه ویژه ای مبذول دارد و آن را در اوقات خاص خود انجام دهد؛ زیرا در آن شرایط همه چیز برای تاثیرگذاری نماز فراهم است و درهای آسمان درآن زمان به تمام و کمال باز بوده و فرشتگان برای تاثیرگذاری از دریچه نماز به یاری نمازگزار می‌آیند. بنابراین، شخص می‌بایست با حضور قلب و توجه کامل در اوقات پنج گانه به سوی خداوند متوجه شود تا در بهترین حالت در بهترین مکان و موقعیت از تابش انوار اسمای الهی برخود بهره مند شود و زمینه متأله شدن و تحقق اسمای الهی در ذات خود و تجلی آن در وجود را به دست آورد.

اینکه درآیات قرآنی بر اوقات پنج گانه نماز وطهارت و پاکی همه ظاهر و باطن وجود (نساء آیه 34 و مائده آیه6؛ مدثر، آیه 4) تاکید شده از آن روست که آدمی در این زمان می‌تواند آینه وجود اسمای الهی شود و خود را به عنوان مظهر و متجلی قرار دهد تا دریک فرآیندی انوار الهی برجان او نقش دایمی بندد و او را برای متاله شدن و مظهریت تمام از خداوند آماده سازد. باشد بابهره‌مندی از این فرصت بی بدیل و بی نظیر اجازه ندهیم که با پشت کردن به قبله نماز، خود را از آفتاب وجود الهی محروم سازیم و در آخرت انگشت حسرت به دندان بگزیم و خود را نادم یابیم که در آن زمان دیگر سودی ندارد.