زهرا رضائيان
خشم و غضب، از خطرناك ترين حالات انسان است كه اگر جلوي آن رها شود، گاه به شكل يك نوع جنون و ديوانگى و از دست دادن هر نوع كنترل بر اعصاب خودنمايى مى كند و بسيارى از تصميم‌هاى خطرناك و جناياتى كه انسان يك عمر بايد كفاره و جريمه آن را بپردازد، در چنين حالتى انجام مى‌شود؛ همچون آتشى سوزان است كه گاه يك جرقه آن تدريجا مبدل به دريايى از آتش مى شود و خانه ها و شهرهايى را در كام خود فرو مى برد، همچنان كه امام علي (ع) درباره قابيل فرمود: « فرو ريخت تعصب در دلش از آتش جهنم» (1). حضرت در نكوهش غضب فرموده است: « از خشم بپرهيز كه خشم، وسوسه و تحريكي از طرف شيطان است» (2).
خشم، آتشی كشنده
خشم، قوه اي از قواي دروني انسان است كه اگر از حد اعتدال خارج شود، باعث شقاوت و بدبختي انسان براي هميشه مي‌شود؛ همچون وقتي كه سبب مي‌شود دست آدمي به خون كسي آلوده شود و تا ابد براي خود شقاوت را بخرد. ماجرايي كه در داستان هابيل و قابيل رخ داد: « تعصب باعث ريزش آتش در دلش شد و شيطان باد كبر و غرور در دماغش پيچيد و سرانجام پشيمان شد و خداوند گناه قاتلان را تا روز قيامت در گردن او نهاد» (3).
غضب، سبب نابودی انسان
غضب، ايمان را نابود مي‌كند؛ همچنان كه امام علي(ع) فرموده است: « خشم ايمان را از بين مي‌برد؛ چنانكه سركه عسل را فاسد مي‌كند» (4).
خشم، راه تسلط شيطان
شيطان از راه خشم، مي‌تواند به راحتي بر انسان مسلط شود؛ چرا كه خشم، عقل و انديشه را از بين مي‌برد و انسان مركبي براي شيطان مي‌شود. كسي كه تسليم خشم شود، در واقع تسليم لشكر شيطان شده است. امام علي (ع) از همراه شدن با اين لشكر هشدار داده و فرموده است: « از خشم بپرهيز كه خشم، لشكري بزرگ از لشكريان شيطان است» (5).
عوامل خشم و غضب
محبت دنيا
يكي از مهم ترين و برجسته ترين عوامل خشم، محبت و دوستي دنياست: «آگاه باشيد! اين دنيايي كه آرزوي آن را مي‌كنيد و ميل و رغبت به او داريد و مايه خشم و خشنودي شما گشته، نه خانه شماست نه منزلي كه براي او آفريده شده باشيد، و نه دعوت به سوي او شديد» (6).
جهل و نادانی
اميرالمومنين (ع) درباره جهل و ناداني كه از ديگر اسباب غضب است، مي‌فرمايد: « خاموش كنيد آنچه را كه پنهان است در دل هايتان از آتش عصبيت و حقد و كينه‌هاي جاهلانه كه اين غيرت بي‌جا و حميت در مسلمان، از خطرات شيطان و سركشي‌ها و كشش‌ها و وسوسه هاي اوست» (7).
تكبر و حسادت
از ديگر اسباب خشم، تكبر و حسادت است. همچنان كه امام علي (ع) مي‌فرمايد: «و شما همانند قابيل نباشيد كه بر برادرش تكبر نمود و خدا او را برتري نداد. خويشتن را بزرگ پنداشت و حسادت او را به دشمني واداشت. تعصب آتش كينه را در دلش شعله‌ور نمود و شيطان باد كبر و غرور را در دماغش پيچيد و سرانجام پشيمان شد و خداوند گناه قاتلان را تا روز قيامت بر گردنش نهاد» (8).
غيرت بی‌جا و غرور
امام علي (ع) غيرت بي‌جا و غرور را نيز از ديگر اسباب خشم و غضب مي‌داند و مي‌فرمايد: « فرو ريخت حميت در قلبش از آتش خشم» (9).
راههای كنترل خشم
در ميان سخنان گرانبهاي اميرالمومنين (ع) راه كارهايي نيز براي كنترل خشم و غضب و رهايي از نتيجه شوم آن وجود دارد، كه به آن ها اشاره مي‌كنيم.
مطالعه و بررسی اِعمال‌كنندگان خشم
يكي از مهم ترين راه هاي كنترل خشم، مطالعه زندگي كساني است كه با به‌كارگيري خشم خود دچار عواقب شوم آن شدند، اما كساني كه اين صفت ناپسند را كنترل كردند و بر آن فائق آمدند، به سعادت ابدي نائل شدند و مشمول رحمت الهي گشتند. يكي از كساني كه خشم او را از مسير حق خارج كرد، قابيل است كه در خطبه قاصعه به آن اشاره شده است. امام علي (ع) در وصف رسول خدا (ص) مي‌فرمايد: «رسول خدا براي دنيا غضب نمي‌كرد. وقتي براي حق غضب مي‌كرد، احدي را نمي‌شناخت و هيچ چيز در مقابلش نمي‌ايستاد تا بر او پيروز مي‌شد» (11). در حقيقت اين دنياست كه آدمي‌را به خشم مي‌كشاند و اين نوع خشم (خشم براي دنيا) مذموم است كه اين مساله در وجود رسول خدا (ص) وجود نداشت. از ديگر كساني كه خشم خود را كنترل مي‌كردند، خود اميرالمومنين (ع) است. خود حضرت درباره برتري حلم و علمش مي‌فرمايد: «يا در اين محيط خفقان زا و تاريك صبر پيشه سازم كه در اين محيط پيران، فرسوده و جوانان، پير و مردان باايمان را تا قيامت و ملاقات پروردگار اندوهگين نگه مي‌دارد. پس از ارزيابي درست، صبر و بردباري را خردمندانه تر ديدم. پس صبر كردم، در حالي كه گويا خار در چشم و استخوان در گلوي من بود» (12).
فائق آمدن بر شيطان با علم
خشم از جوشش خون در قلب در وجود انسان پديد مي‌آيد و شيطان از راه همين خون در وجود انسان رخنه مي‌كند و آدمي‌را به انحراف مي‌كشاند. اما اگر به اين مساله علم پيدا كنيم كه غليان احساسات خطري بزرگ براي ما به دنبال دارد، يقينا با عقل آن را كنترل خواهيم كرد. امام علي (ع) در اين باره فرموده است: «حذرِ الغضب فإِنّه جند عظِيمٌ مِن جنودِ إبلِيس؛ از خشم برحذر باش كه او لشكري بزرگ از لشكريان شيطان است» (13).
خشم و دوری از خدا
خشم، انسان را از خدا دور مي‌كند و آنچه انسان را از خدا دور كند، به یقین او را به همان اندازه به آتش دوزخ نزديك خواهد كرد. امام علي (ع) فرموده است: «إياك و الغضب فإِنّه طيرهٌ مِن الشّيطانِ و اعلم أنّ ما قرّبك مِن‌ا... يباعِدك مِن النّارِ و ما باعدك مِن‌ا... يقرِّبك مِن النّارِ؛ بپرهيز از خشم كه غضب، تحريكي است از جانب شيطان و بدان آنچه كه تو را به خداوند نزديك مي‌كند، به همان اندازه از آتش دور مي‌شوي» (14).
خشم و سرانجام كار
يكي از راه هاي كنترل خشم، توجه به عاقبت و انجام به‌كارگيري در امور دنيايي است. امام (ع) در سفارش به فرزندش مي‌فرمايد: «خشم خود را فرو خور كه من جرعه اي شيرين تر و خوش سرانجام تر و لذت بخش تر از آن نديدم. با كسي كه با تو به خشونت رفتار كند، نرمي پيشه گير كه به زودي در برابر تو نرم خواهد شد. با دشمن خود با فضل و كرم رفتار كن كه در ميان يكي از دو پيروزي شيرين‌ترين را برگزيده اي» (15).