آثار خدمت به ديگران از نظر امام باقر(ع)

به مناسبت هفتم ذی الحجه سالروز شهادت امام پنجم هدايت

نويسنده: علی صادق زاده

کار خوب را همه دوست دارند و مي پسندند؛ زيرا گرايش فطري انسان به کار خير و گريختن از کار بد است؛ اما گاهي از آثار و برکات کار خوب مي تواند انگيزه را در شخص بيفزايد و او را به انجام بيشتر و بهتر کار نيک تشويق کند. نويسنده در اين مطلب با مراجعه به آموزه هاي حيات بخش امام باقر(ع) برخي از آثار کار نيک و عمل صالح نسبت به ديگران را تبيين کرده است.

کار نيک شخصی و اجتماعی

کار نيک و عمل صالح را مي توان به دو دسته شخصي و اجتماعي تقسيم کرد، همان طوري که کار بد بر دو نوع شخصي و اجتماعي تقسيم مي شود. به عنوان نمونه بر اساس آموزه هاي قرآني، عدالت و ظلم مي تواند شخصي يا اجتماعي باشد. خداوند بارها از ظلم به خويشتن سخن به ميان آورده و گفته است که برخي از مردم به خويشان خويش ظلم مي کنند(بقره، آيات 57 و 282؛ نحل، آيه 33؛ يونس آيات 44 و 118) چنانکه شرک ورزي نسبت به خدا، به عنوان ظلم به خويشتن معرفي شده است(لقمان، آيه 13)؛ زيرا شرک آدمي همانند عبادت وي، به خود وي بازمي گردد و هيچ سود يا زياني به خدا نمي رساند. همان طوري که عبادت خدا موجب مي شود تا آدمي به تقوا برسد و خودش را از غضب الهي در امان نگه دارد و از آثاري چون رسيدن به علم و يقين شهودي و حضوري بهره مند شود(بقره، آيه 282)؛ کفر و شرک وي نسبت به خدا نيز موجب مي شود تا از بسياري از امور چون علم و يقين شهودي محروم شود و از برکات الهي در ابعاد مادي و معنوي و دنيوي و اخروي بي بهره بماند.(اعراف، آيه 96)

از نظر قرآن هر کسي که کار بد و زشت را حتي نسبت به ديگران انجام مي دهد اول به خودش آسيب مي رساند؛ از اين رو، بايد توجه داشت که آثار کار زشت و بد ما نسبت به ديگران پيش از ديگران به خودمان بازمي گردد و ما هستيم که ضرر و زيان خواهيم کرد. امام محمدباقر(ع) در اين باره فرموده است: هر کس کار خير و خوبي انجام دهد، در حقيقت براي خود کرده است.(تحف العقول، ص 299؛ معاني الاخبار، ص 141، باب معني المکافاه و الشکر، ح 1. خصال شيخ صدوق، ص 258، ح 132 همين حديث را امام باقر از امير مومنان(ع) نقل کرده است).

انسان اگر کار خيري انجام مي دهد بايد بدون منت و اذيت و آزار باشد و همواره نيت خير در کارش وجود داشته باشد. و همچنين مستمر و مداوم به اين کارهاي خير بپردازد نه اينکه کارهاي سنگيني را انجام دهد و سپس ديگر آن را تکرار نکند. کار خير بايد هر روزه انجام شود تا از حالت به ملکه و سپس مقام درآيد و هويت و ماهيت شخص شود. از اين رو در آيات و روايات بر استقامت و پايداري در کار خير تاکيد مي شود و اينکه اين کارهاي خير هميشه بايد باشد.

امام باقر(ع) در اين باره مي فرمايد: «ما من شيء احب الي الله عز و جل من عمل يداوم عليه و ان قل؛ هيچ چيز نزد خداوند محبوب تر از کاري نيست که بر آن مداومت شود، هر چند اندک باشد». (الکافي، ج 2، ص 82)

انسان بايد خودش را به کار نيک اجتماعي و خيررساني عادت دهد. امام باقر(ع) می‌فرمايد: خود را به کار نيک عادت دهيد و از اهل خير باشيد تا به همين نشانه و علامت شناخته شويد. من فرزندان و شيعيانم را به اين برنامه فرمان مي دهم. (بحارالانوار ج 46 ص 243 به نقل از خرائج راوندي)

آثار و برکات نيکی به ديگران

امام باقر(ع) براي تشويق مردم به انجام اعمال صالح و نيک و خيررساني به ديگران به بيان آثار و برکات اين اعمال مي پردازد. در اينجا به برخي از آنها اشاره مي شود:

1. نورانيت در قيامت: کار خير و نيکي به ديگران در قالب عمل صالح موجب نورانيت در قيامت مي شود. امام باقر(ع) مي فرمايد: هر کس دنيا را به جهت يکي از اين سه هدف طلب کند روز قيامت در حالتي محشور مي شود و خداوند متعال را ملاقات مي کند که صورتش همچون ماه شب چهارده، نوراني است. بي نيازي از مردم، آسايش و رفاه خانواده و عائله اش، کمک و رسيدگي به همسايه اش. (وسائل الشيعه، ج 12، ص 19)
2. افزايش عمر: برخي از اعمال صالح در قالب نيکي به ديگران و اعمال نيک اجتماعي موجب افزايش عمر مي شود و به عمر آدمي برکت مي بخشد. صله رحم و نيکي به خانواده از اين جمله است. امام باقر(ع) مي افزايد: من حسن بره باهله، زيد في عمره؛ هر کس با خانواده اش خوش رفتار باشد، بر عمرش افزوده مي شود. (بحارالانوار، ج 75، ص 175)
3. افزايش رزق و روزی: برخي از مردم از کمبود روزي و تنگدستي و کاهش آن می‌نالند؛ در حالي که به سادگي مي توان از اين امور گذشت و به رزق و روزي زياد و برکت دست يافت. يکي از راه هاي کسب روزي و افزايش آن، نيت خير داشتن در کارهايي است که انجام مي دهد. به ويژه در کارهاي اجتماعي و خير رساني به ديگران، شخص اگر نيت خير رساني داشته باشد و نيت خويش را پاک و سالم کند، روزي و برکت در زندگي اش نمايان مي شود. امام باقر(ع) مي فرمايد: من حسنت نيته، زيد في رزقه، هر که نيتش را نيک کند، روزي اش افزايش مي يابد. (همان)
4. مزد خاص الهی و بهشت: انجام کارهاي خير برکات بسياري دارد. انسان گاهي خيري را بدون آنکه طرف مقابل بخواهد مي رساند و گاه ديگر حاجت و نيازي را از شخص برطرف مي کند. کسي که در مشکلي قرار گرفته و حاجت و نيازي دارد با عنايت شما برطرف مي شود و همين برآورده کردن حاجات ديگران موجب آثار و برکاتي در زندگي دنيوي و اخروي مي شود که قابل قياس با هيچ چيز ديگر نيست. امام باقر(ع) مي فرمايد: هر کس حاجتي را براي مسلماني برآورده کند و گره از مشکلش بگشايد، خداوند متعال به او خطاب کند: ثواب و پاداش تو بر عهده من خواهد بود و غير از بهشت به چيز ديگري راضي نمي شوم. (مستدرک الوسائل، ج 12، ص 402؛ حديث 6)
5. ثواب اطعام ديگران: در آيات سوره انسان بيان شده که اهل بيت عصمت و طهارت(ع) با آنکه روزه بودند تنها براي رضايت خداوند سه روز غذاي خويش را به فقير و مسکين و اسير دادند. خوراندن غذا به نيازمندان کار بسيار نيکي است و حتي از دادن پول بهتر است؛ زيرا سير کردن شکم گرسنه بسيار ثواب دارد. امام باقر(ع) درباره ثواب اين عمل مي فرمايد: من اطعم مومنا، اطعمه الله من ثمار الجنه؛ هر کسی مؤمنی را خوراک دهد و اطعام نمايد خداوند از ميوه هاي بهشت او را بخوراند. (محاسن برقي، ص 393، ح 4)
6. کسب حسنات: انسان لازم نيست که براي انجام کار خير کارهاي سنگيني را انجام دهد؛ زيرا خيررساني به ديگران در اشکال گوناگوني شدني است که از جمله آسان ترين و بهترين کارها مي توان به خوشرويي و لبخند در برابر ديگران اشاره کرد. اگر کسي با خوشرويي با ديگران مواجه شود، هم دل ديگران را به دست آورده و هم موجب مي شود که براي خودش حسنه جمع کند. امام باقر(ع) مي فرمايد: تبسم الرجل في وجه اخيه حسنة؛ لبخند مرد به روي برادر ديني اش حسنه است. (کافي، ج 2، ص 188)
7. ثواب آموزش و تعليم: خداوند در قرآن بيان مي کند که فلسفه بعثت پيامبران(ع) و از جمله فلسفه اسلام و بعثت پيامبر(ص) تعليم و تزکيه بوده است.(آل عمران، آيه 164؛ جمعه، آيه 2) بنابراين تعليم و آموزش ديگران و بهره مندي مردم از علم عالم بايد بسيار مهم و مقدس باشد. از همين رو امام باقر(ع) مي فرمايد: عالم ينتفع بعلمه افضل من سبعين الف عابد؛ دانشمندي که از عملش سود برند، از هفتاد هزار عابد بهتر است. (کافي، ج 1، ص 33) امام باقر(ع) در جایی ديگر می فرمايد: هر کس راه هدايت و سعادتي را بگشايد و يا به ديگران تعليم دهد، اجر و پاداش او همانند کسي است که به آن کار خير عمل کرده باشد بدون آنکه از پاداش عمل کنندگان کسر شود. (وسائل الشيعه، ج 1، ص 436)
8. رهایی از فقر و افزايش عمر: چنانکه گفته شد برخی از کارهای خير اجتماعی موجب افزايش عمر مي شود. همچنين در روايات است که کارهاي خير اجتماعي به ويژه در انفاق و کارهاي خير اقتصادي موجب افزايش عمر و رهايي از فقر مي شود. امام باقر(ع) می‌فرمايد: البر و الصدقة ينفيان الفقر و يزيدان في العمر و يدفعان عن صاحبهما سبعين ميتة سوء؛ کار خير و صدقه، فقر را مي برند، بر عمر مي افزايند و هفتاد مرگ بد را از صاحب خود دور مي کند. (ثواب الاعمال، ص 141)
9. آثار صله رحم: امام باقر(ع) فرمود: صله رحم نمودن (پنج فايده دارد:) موجب تزکيه اعمال و عبادات مي شود، سبب رشد و برکت در اموال مي گردد، بلاها، آفات و گرفتاري ها را دفع مي کند، حساب (قبر و قيامت) را آسان مي گرداند و مرگ و اجل (معلق) را به تأخير می‌اندازد. (تحف العقول، ص 218) آن حضرت(ع) در جايي ديگر مي فرمايد: ان اعجل الطاعه ثوابا لصله الرحم؛ نزديکترين و سريع ترين طاعت در ثواب، پيوند با خويشان است. (تحف العقول، ص 303)
10. ثواب تشييع جنازه: حضور در اعمال اجتماعي و مشارکت با ديگران براي کارهاي خير از جمله حضور در تشييع جنازه و مانند آن از جمله کارهاي نيک و صالح اجتماعي است که آثار و برکات بسياري دارد که از جمله آنها ثوابي است که امام باقر(ع) در اين حديث به آن اشاره مي کند تا مردم به انجام اين گونه اعمال صالح اجتماعي تشويق شوند. آن حضرت(ع) مي فرمايد: هر کس جنازه اي را تشييع نمايد و چهار جانب تابوت را بر شانه خود حمل کند، خداوند چهل گناه از گناهانش را مي آمرزد. (وسائل الشيعه، ج 3، ص 3، ح 153)
11. خانه های بهشتی برای کارهای خير اجتماعی: امام باقر(ع) با اشاره به برخي از کارهاي خير اجتماعي ثواب آن را اتاق ها و خانه هايي در بهشت دانسته و مي فرمايد: چهار خصلت در هر کس باشد خداوند خانه اي در بهشت براي او بنا کند. کسي که يتيمي را پناه دهد و بر ناتواني دلسوزي کند و به پدر و مادر خود مهر ورزد و با برده و زير دست خود مدارا کند. (خصال صدوق، ج 1، ص 211، حديث 46)
12. ثواب نيک برای ارتباط اجتماعی: روابط اجتماعي موجب همدلي و همراهي مي شود و انسان ها را به هم نزديک مي کند. از اين رو در روايات بر اين امر نيک اجتماعي تاکيد مي شود و با اشاره به ثواب مردم را بدان تشويق و ترغيب مي کنند. امام باقر(ع) در اين باره فرمودند: خوبي دنيا جز در پيوند با برادران و آشنايان نيست. (بحار الانوار، ج 46، ص 291).

روزنامه كيهان، شماره 21162 به تاريخ 29/6/94، صفحه 6 (معارف)