آثار عبادت و بندگی

خداوند در آيه 56 سوره ذاريات درباره هدف و فلسفه غايي خلقت انسان مي فرمايد: وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ؛ و جنّ و انس را نيافريدم مگر براي آنكه مرا بپرستند.

بنابراين، هدف آفرينش مخلوقي به نام انسان، عبادت و بندگي خداوند است. اين غايت در خلق و مخلوق است نه در خالق؛ زيرا خالق کاملي است که هيچ نقصي ندارد تا بخواهد با حرکت و فعلي آن را از ميان بردارد يا به کمالي برسد، بلکه هدف الهي در خلقت نهفته است تا اين گونه جودي کرده و منت و عنايتي به خلق داشته باشد.

از اينجا دانسته مي شود که غايت و فلسفه خلقت انسان را بايد در آثار عبادتي جست وجو کرد که خداوند براي انسان در نظر گرفته است. به اين معنا که خداوند انسان را خلق کرده تا او را عبادت کند و از راه اين عبادت، انسان به چيزهايي دست يابد که جز از اين راه تحقق نمي يابد و دست يافتني نيست.

پيامبران همگي ماموريت داشتند تا انسان را به اين اصل رهنمون سازند که تنها خداوند را بپرستند و کسي را جز او شريک در عبادت قرار ندهند.(هود، آيات 2 و 26؛ يوسف، آيه 40؛ اسراء، آيه 23؛ يس، آيه 60؛ فصلت، آيه 14)

در آيات قرآن ابعاد و آثار گوناگون عبادت خدا براي انسان بيان شده است. از جمله اين آثار مي توان به موارد زير اشاره کرد:

تقوا: خداوند در آيات بسياري بيان مي کند که هدف از عبادتي که هدف خلقت انسان و جن قرار گرفته، رسيدن انسان و جن به تقواي الهي است. خداوند بصراحت در آيه 21 سوره بقره مي فرمايد: يَا اَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ اي مردم، پروردگارتان را كه شما و كساني را كه پيش از شما بوده‌اند آفريده است، پرستش كنيد باشد كه به تقوا گراييد. همين مطلب را مي توان از آيات ديگر قرآني به دست آورد که در مقام بيان احکام و آثار و فلسفه و هدف و حکمت آن وارده شده است.(نگاه کنيد: بقره، آيات 63، 179، 183؛ انعام، آيه 153؛ اعراف، آيه 171؛ نحل، آيه 52)
علم و معرفت شهودی و حضوری: از ديگر اهدافي که براي عبادت در قرآن بيان شده رسيدن به مقام يقين و کسب علم و معرفت حضوري و شهودي است که مي تواند تا علم لدني بالابيايد. خداوند در آيه 99 سوره حجر به صراحت مي فرمايد: وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّي يَاْتِيَكَ الْيَقِينُ؛ و پروردگارت را پرستش كن تا اينكه مرگ تو فرا رسد. البته بسياري از مردم زماني به يقين مي رسند که مرگ آنان را دريابد و قيامت صغري و کبراي آنان برپا شود؛ زيرا در آن زمان است که پرده ها کنار مي رود و يقين براي آنان حاصل مي شود.(آيات 19 تا 22) بر همين اساس گفته اند که يقين در آيه 99 سوره حجر به معناي مرگ است؛ زيرا پايان عبادت، يقيني است که با مرگ به دست مي آيد.

پس انسان تا زماني که در دنيا است بايد عبادت کند تا به کمالي از يقين برسد که با مرگ براي وي حاصل مي شود. البته کساني که در همين دنيا به موت اختياري مي ميرند به اين غايت کمالي پيش از مرگ اضطراري و اجل مسمي دست مي يابند، چنانکه براي پيامبر(ص) و اميرمؤمنان(ع) و ديگر معصومان(ع) اين نوع مرگ و يقين و کشف و شهود اثبات شده است. آنان از انسان ها مي خواهند تا به اين کشف و شهود و يقين پيش از مرگ با الگو قرار دادن اهل بيت عصمت و طهارت(ع) برسند. از اين رو فرمان مي دهند: موتوا قبل ان تموتوا؛ پيش از آنکه به مرگ اجل مسمي بميريد به مرگ اختياري بميريد. پس نتيجه عبادت، يقين و علم و معرفتي است که از آن به علم اليقين و عين اليقين و حق اليقين ياد مي شود. البته خداوند به اين اثر عبادت در قالب اثر تقوا نيز اشاره کرده است. بر اين اساس خداوند در آيات بسياري مي فرمايد: عبادت کنيد تا به تقوا برسيد و از علم و يقيني بهره مند شويد که در سايه تقوا به دست مي آيد. از جمله در آيه 282 سوره بقره مي فرمايد: وَاتَّقُواْ اللّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللّهُ ؛ تقواي الهي پيشه کنيد تا افزون بر امور ديگر خداوند شما را خود تعليم دهد.

عنايت خاص: امام حسين(ع) در بيان آثار عبادت به اين نکته توجه مي دهد که عبادت الهي موجب مي شود تا بيش از آنچه انتظار مي رود مورد عنايت الهي قرار گيرد. ايشان مي فرمايد: مَنْ عَبَدَاللّهَ حَقَّ عِبادَتِهِ آتاهُ اللّهُ فَوْقَ اَمانِيهِ وَ كِفايَتِهِ؛ كسي كه خدا را آن طور كه شايسته اوست عبادت كند خداوند بيش از آنچه آرزو و كفايت اوست به او مي دهد. (موسوعة كلمات الامام الحسين (ع)، 748، ح 906)

تشخيص حق و باطل، دست يابي به مقام خدايي شدن و نيز رباني شدن از ديگر آثار و برکات عبادت تقوايي است که در آيات قرآن به آن اشاره و توجه داده شده است.

البته عبادت واقعي زماني تحقق مي يابد که انسان شناخت درستي از معبود داشته باشد. بنابراين، همواره علم و تعليم بر عبادت مقدم است؛ چنانکه تعليم بر تزکيه مقدم است. امام حسين(ع) در اين باره فرموده است: ما خلق العباد الاليعرفوه، فاذا عرفوه عبدوه ؛ خداوند بندگان را نيافريد مگر براي اينکه او را بشناسند و هر گاه او را بشناسند، او را مي پرستند.(همان)

همچنين انسان هر چه بيشتر و بهتر عبادت کند، معرفت و علم بيشتر و بهتري کسب مي کند؛ زيرا علم اجمالي با عبادت به علم تفصيلي تبديل مي شود و هر چه انسان عبادت بهتري داشته باشد به مراتب عالي تر علم و يقين دست مي يابد. پس براي اينکه به حق اليقين(واقعه، آيه 95؛ حاقه، آيه 51) برسد بايد مراتب علم اليقين و عين اليقين را بپيمايد.(تکاثر، آيات 5 و 7)

امام حسين(ع) در جايي درباره انواع عبادت ها آن را به سه دسته تقسيم کرده و فرموده است: گروهي خدا را با علاقه (به پاداش) پرستش مي كنند، اين عبادت تاجران است، گروهي خدا را از روي ترس عبادت مي كنند، اين پرستش بردگان است و گروهي خدا را به خاطر سپاسگزاري و تشكر از او پرستش مي كنند، اين عبادت آزاد مردان است و آن بهترين عبادت است.(بحارالانوار، 78، 117؛ موسوعه كلمات الامام الحسين 748، ح 906؛ بلاغة الامام علي بن الحسين، ص 171 باب سوم كلمات قصار)

البته از نظر قرآن عبادت خوفي و يا همان رهبي بردگان و عبادت رغبتي و تجارتي به معناي آن نيست که عبادتي نادرست و ناروا باشد؛ زيرا خوف و رجا که در اين عبادت خودش را نشان مي دهد، يکي از انواع حالات مطلوب براي آدمي است و انسان بايد خوف و خشيت از خدا داشته باشد و در برابر عظمت او تعظيم و تواضع کند؛ چنانکه بايد به رحمت الله اميد داشته و اين گونه خود را از ياس و نوميدي دور نگه دارد. با اين همه ترکيب سه گانه بهترين حالت عبادت است که عاشقانه با خوف و رجا عبادت کند.

روزنامه كيهان، شماره 21230 به تاريخ 24/9/94، صفحه 8 (معارف)