آموزه های حيات بخش از سبك زندگی امام حسن عسكری(ع)

نويسنده: مرتضی محمدپور

سبک زندگي هر کسي را مي توان از اصول و آموزه هايي به دست آورد که به آن اعتقاد و باور داشته و ديگران را بدان تشويق مي کند؛ چرا که اين آموزه ها بيانگر فلسفه زندگي شخص است. سخنان امام حسن عسکري(ع) بيانگر فلسفه و سبک زندگي اوست که بايد به عنوان اسوه حسنه از سوي مسلمانان و شيعيان مورد توجه و اهتمام قرار گيرد. بر همين اساس نويسنده با استفاده از آموزه هاي آن حضرت(ع) گوشه اي از فلسفه و سبک زندگي ايشان را تبيين کرده است.

امام حسن عسکری (ع)، عالم عامل

امامان معصوم(ع) علماي عامل و سرمشق هاي علمي و عملي انسانيت هستند. آنان کساني هستند که خداوند آنان را به علم ستوده است و ديگران را به ايشان ارجاع داده است. علم آنان ذکر الهي است و انسان را با حقايق هستي و تعليمات الهي آشنا مي کند؛ از اين رو، لازم است که به آنان مراجعه کرده و بياموزيم و آنان را پيشواي نيک خود قرار دهيم. (رعد، آيه 43؛ فاطر، آيه 28؛ نحل آيه، 43؛ انبياء، آيه 7؛ احزاب، آيه 21)

امامان معصوم(ع) هر سخني را زماني بر زبان جاري و بدان امر و نهي مي کنند که خود عامل به آن باشند؛ چرا که نمي خواهند مصداق آيات 2 و 3 سوره باشند که خداوند مي فرمايد: يا ايها الذين آمنوا لم تقولون ما لاتفعلون کبر مقتا عند الله ان تقولو ما لاتفعلون؛ اي کساني که ايمان آورده ايد، چرا چيزي مي گوييد که انجام نمي دهيد؟ نزد خدا سخت مبغوض و ناپسند است که چيزي را بگوييد و انجام ندهيد.

سخنان امام حسن عسکري(ع) در حقيقت بيانگر فلسفه زندگي و سبک زندگي است که اختيار کرده است. با استفاده از اين بيانات مي توان سبک زندگي امام(ع) را به دست آورد و به حکم الهي بر اساس آن، زندگي خود را تنظيم کنيم. در اينجا به برخي آموزه هاي آن حضرت(ع) اشاره مي شود.

آموزه های اجتماعی امام عسکری(ع)

امام حسن عسکري(ع) با آنکه همه عمرش را در پادگان نظامي عباسيان در سامرا (سر من راي) گذرانده و در حصر خانگي زنداني و محدود بود ولي شيعيان و پيروان صادق و صديق آن حضرت(ع) به هر شکلي شده به عنوان فروشنده و مانند آن به سراغش مي رفتند و از ايشان درس زندگي مي آموختند. همين اندک سخنان و کلماتي که از ايشان به ما رسيده با جانفشاني اصحاب آن حضرت(ع) به دست آمده و به ما رسانده شده است. انصافا اقتضا مي کند که به اين کلمات بيش از پيش توجه کنيم؛ زيرا ايشان مطالبي را در آن شرايط حصر خانگي و به سختي به اصحاب مي گفتند که به نظر مي رسيد بسيار مهم و اساسي براي شيعيان و ارتقاي علمي و عملي آنان است. از جمله اين آموزه ها مي توان به موارد زير اشاره کرد.

1. عزت و حقگرایی: انسان بايد در زندگي همواره دنبال عزت باشد و از ذلت بگريزد. امام حسين(ع) جانش را براي رهايي از ذلت حاکميت و حکومت باطل يزيدي داد و عزت را در مرگ سرخ دانست. خداوند مومنان را به سبب آنکه تحت حاکميت حق و خداوند هستند و از خدا و پيامبرش(ص) اطاعت مي کنند، به عزتمندي ستوده است (منافقون، آيه 8)؛ چرا که سرچشمه و خاستگاه عزت، خداوند است و هيچ عزتي را نمي توان بيرون از اطاعت خدا و پيامبرش يافت. (نساء، آيه 139، يونس، آيه 65؛ فاطر، آيه 10)

امام حسن عسکري(ع) بر اساس همين آموزه هاي قرآن مي فرمايد: ما ترک الحق عزيز الاذل، و لااخذ به ذيل الاعز؛ هيچ عزيزي حق را رها نکند، مگر آنکه ذليل گردد و هيچ ذليلي به حق نياويزد، مگر آنکه عزيز شود. (تحف العقول، ص 489)

پس هر کسي که عزت مي خواهد بايد به خداوند به عنوان حق مطلق بياويزد و براي خداوند بندگي کند؛ چرا که حق مطلق خداوند است (فصلت، آيه 53) و هر حقي نيز از او سرچشمه مي گيرد. (بقره، آيات 26 و 147؛ آل عمران، آيه 60)

2. برترين خصلت ها: انسان اگر بخواهد بهترين و برترين هاي اخلاقي و فضايل انساني و الهي را داشته باشد، مي تواند به دو اصل ايمان به خدا و منفعت رساني به مومنان توجه بيابد. در حقيقت اين دو همان عصاره اسلام است که در آيات قرآن به عنوان ايمان و عمل صالح مورد تاکيد قرار گرفته است. (سوره عصر؛ سوره تين) خداوند در آيه 10 سوره فاطر مي فرمايد: هرکس سربلندي مي خواهد، سربلندي يکسره از آن خداست. سخنان پاکيزه به سوي او بالامي رود و کار شايسته به آن رفعت مي بخشد و کساني که با حيله و مکر، کارهاي بد مي کنند، عذابي سخت خواهند داشت و نيرنگشان خود تباه مي گردد.

اين کلمه طيب همان ايمان است که عمل صالح، آن را بالامي برد و موجب صعود آن مي شود. بهترين عمل صالح همان خيررساني و منفعت رساني به برادران ايماني است. حضرت امام حسن عسکري(ع) فرموده است: خصلتان ليس فوقهما شيء: الايمان بالله، و نفع الاخوان؛ دو خصلت و حالتي که والاتر از آن دو نمي باشد عبارتند از: ايمان و اعتقاد به خداوند نفع رساندن به دوستان و آشنايان. (تحف العقول، ص 489، س 13؛ بحارالانوار، ج 75، ص 374، ح 26)

3. جايگاه والدين: در آموزه هاي قرآني، جايگاه والدين پس از خداوند قرار داده شده است و خداوند پس از فرمان به تعبد و بندگي خود، فرمان مي دهد که به والدين احسان و اکرام روا داشته شود. (بقره، آيه 28؛ نساء، آيه 36؛ انعام، آيه 151؛ اسراء، آيه 23) چنانکه در آيه 23 سوره اسراء مي فرمايد: و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستيد و به پدر و مادر خود احسان کنيد. اگر يکي از آن دو يا هر دو، در کنار تو به سالخوردگي رسيدند به آنها حتي «اوف» مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخني شايسته بگوي.

امام حسن عسکري(ع) بر اساس آموزه هاي قرآني و بر آموزش تربيت فرزندان در اين باره توجه مي دهد و مي فرمايد که کودکان بايد به گونه اي پرورش يابند که در کودکي نسبت به والدين جسور نشوند. در حالي که مردم در زمانه ما عادت کرده اند که کودک را به حال خود رها سازند و زمينه جرات و جسارت را فراهم آورند. امام حسن عسکري(ع) نتيجه جسارت به ويژه نسبت به پدر را عاق در بزرگسالي دانسته و مي فرمايد: جراهًْ الولد علي والده في صغرهًْ تدعوا الي العقوق في کبره؛ جرات و دليري فرزند بر پدرش در کوچکي، سبب نارضايتي پدر در بزرگي مي شود. (تحف العقول، ص 489؛ بحارالانوار، ج 78، ص 372)

4. بهتر از حيات و بدتر از مرگ: انسان در زندگي دنيوي همواره گرفتار آزمون هاي الهي است. روزي نيست که به حکمت يا مصلحت بلايي و ابتلايي بر انسان وارد نشود؛ گاه بي آنکه گناه و خطايي کرده باشد، با مصيبتي، مواجه مي شود؛ زيرا نظام احسن بر آزمون و ابتلاء و فتنه است و سنت الهي چنين اقتضا مي کند. (عنکبوت، آيات 2 و 3) البته گاه نيز مصيبت به علت آن است که انسان گناهي مرتکب شده و آن مصيبت و بلابه عنوان کيفر و مجازات بر او وارد مي شود تا متنبه شده و راه درست را بيابد. از همين رو انسان در هر حال بايد در شبانه روز هفتاد بار استغفار کند تا تحت غفران و چتر حمايتي خداوند قرار گيرد. اما بسياري از مردم هنگام نزول مصيبت و برخورد با آن، واکنش هاي نامناسبي را در پيش مي گيرند و گاه گرفتار خرافه گرايي، بدگماني به خدا، کفرگويي، بي ادبي و مانند آن مي شوند و بدتر آنکه برخي نيز گرفتار نوميدي مي گردند که خود از بزرگترين گناهان است؛ چرا که ياس، از گناهان کبيره است. (حجر، آيه 56) خداوند در آيه 36 سوره روم درباره برخي از واکنش هاي نادرست انسان هنگام نزول مصيبت مي فرمايد: و اذا اذقنا الناس رحمهًْ فرحوا بها و ان تصبهم سيئهًْ بما قدمت ايديهم اذا هم يقنطون؛ و چون مردم را رحمتي بچشانيم، بدان شاد مي گردند و چون به کيفر و سزاي آنچه دستاورد گذشته آنان است، مصيبت و صدمه اي به ايشان برسد، به ناگاه نوميد مي شوند.

امام حسن عسکري(ع) به اين امر توجه مي دهد که: بهتر از زندگي چيزي است که چون از دستش دهي، از زندگي بدت آيد، و بدتر از مرگ چيزي است که چون به سرت آيد مرگ را دوست بداري. (تحف العقول، ص 489)

ريشه اين گونه رفتار و واکنش ها، همان ياس و نوميدي از خداوندي است که از بزرگ ترين گناهان است؛ در حالي که هر سختي روزي به پايان مي رسد و در کنار هر سختي دو آساني است که از پيش و پس، آن را دربر گرفته است. (انشراح، آيات 5 و 6) از سوي ديگر هر چيزي که بر سر آدمي مي آيد بر اساس حکمت و مصلحتي است که در ام الکتاب پيش از وجود نگاشته و برنامه ريزي شده تا هستي به سمت آن هدفي پيش رود که براي آن آفريده شده است. پس انسان نمي بايست براي از دست رفتن ها اندوهگين شود و بر داشته هايش بدمستي کند و از دايره اعتدال و تعادل خارج شود. (حديد، آيه 22)

از نظر آموزه هاي وحياني که امام حسن عسکري(ع) بيان مي کند، بلاو ابتلاء از نعمت‌هاي الهي است که موجب رشد و بالندگي شخص از يک سو و تنبيه و مجازات دنيوي به جاي عذاب اخروي و از سوي ديگر مي شود. آن حضرت(ع) مي فرمايد: ما من بليهًْ الاو لله فيها نعمهًْ تحيط بها؛ هيچ بلايي نيست، مگر اينکه در آن از طرف خدا نعمتي است. (تحف العقول، ص 489)

5. وابستگی و خواری: انسان بايد نسبت به خداوند و اهل بيت(ع) اهل محبت و مودت باشد و دلبستگي اش تنها به آنان محدود شود. (مائده، آيه 54؛ شوري، آيه 23؛ آل عمران، آيات 32 و 132) اما برخي از مردم براي اموري چون زن و بچه و مال و ثروت دنيا که زينت هاي زندگي دنيوي است چنان گرايش و محبت پيدا مي کنند که آن را در سطح و حد محبت به خداوند بالابرده و هم عرض و بلکه بالاتر از آن قرار مي دهند. (آل عمران، آيه 14؛ بقره، آيه 165) اين گونه است که آنها خدايان اين افراد مي شوند. (بقره، آيه 165؛ فرقان، آيه 43؛ جاثيه، آيه 23)

چنين گرايش و دلبستگي و تعلق و وابستگي موجب مي شود که آدمي دچار ذلتي شود که همانند ندارد؛ زيرا اين دلبستگي و رغبت و گرايش چنان فرد را کر و کور مي کند که حق را نمي تواند ببيند و چشم بسته دنبالش مي رود و همه سرمايه وجودي خود را قرباني علاقه مندي خود مي سازد. از اين رو امام حسن(ع) نسبت به اين امر هشدار مي دهد و مي فرمايد: ما اقبح بالمومن ان تکون له رغبهًْ تذله؛ چه زشت است براي مومن، دلبستگي به چيزي که او را خوار کند. (تحف العقول، ص 489)

6. ارزش پند پنهان: موعظه از فرمان هاي الهي است. خداوند در آيه 125 سوره نحل يکي از سه گانه رفتار عملي با ديگران را موعظه و حسنه دانسته است؛ زيرا موعظه مي تواند غير حسنه و زشت هم باشد؛ نمونه اي از اين موعظه زشت و ناپسند را امام حسن عسکري(ع) اين گونه تبيين مي کند: من وعظ اخاه سرا فقد زانه، و من وعظه علانيهًْ فقد شانه؛ هر که در نهان، برادر خود را پند دهد او را آراسته و هر که آشکارا برادرش را پند دهد او را خوار کرده است. (تحف العقول: ص 489 س 20، بحارالانوار: ج 75، ص 374، ح 33)
7. سختی تربيت نادان و معتاد: جاهل به دو معناي فاقد علم و فاقد عقل آمده است. خداوند در آيات قرآن پيامبران را موعظه مي کند که رفتاري سفاهت آميز در پيش نگيرند؛ چنانکه از رفتار غيرعالمانه نيز پرهيز مي دهد (بقره، آيه 67؛ انعام، آيه 35؛ هود، آيه 46؛ يوسف، آيه 33)

انسان مي تواند جاهل به معناي نادان را عالم سازد، ولي جاهل به معناي بي عقل را نمي توان خردمند کرد؛ همچنين کسي که به امري عادت کرده را نمي توان از آن عادت رها ساخت؛ زيرا چنانکه امير مومنان علي(ع) مي فرمايد عادت به شکل طبيعت ثانوي شخص در مي آيد و همان طوري که تغيير طبيعت، در حکم محال است، تغيير عادت نيز در اين درجه و سطح است و نمي توان اخلاق زشتي که عادت شده را تغيير داد و اگر تغييري انجام گيرد به سختي است. امام حسن عسکري(ع) اين تغيير را در حکم معجزه دانسته و مي فرمايد: رياضهًْ الجاهل و رد المعتاد عن عادته کالمعجز؛ پرورش دادن نادان و ترک دادن معتاد از عادتش، مانند معجزه است. (تحف العقول، ص 489)

8. شادی بيجا: سرور امري پسنديده است. انسان بايد مسرور باشد و اين زماني به شکل واقعي تحقق مي يابد که انسان به مقام ايمان و اطمينان برسد؛ چرا که اهل بهشت در دنيا و آخرت مسرور هستند. البته فرح نوعي سرور هيجاني است که مي توان آن را به بدمستي نيز تعبير کرد. انسان فرحناک، شنگول است و رفتاري غيرمتعادل دارد. اصولاسرور و شادي امري متناسب با روحيات انساني است ولي ادب آن است که فرح را کنترل و مهار و مديريت کرد؛ هر چند که عوامل ايجادي آن در اختيار انسان نيست و انسان به عللي فرحناک مي شود ولي مي توان آن را مهار کرد چنانکه خشم داراي عواملي است که نمي شود جلوي آن را گرفت ولي مي توان خشم را مهار و مديريت کرد و کظم غيط نمود. بدترين رفتار انسان آن است که در برابر کسي که اندوهگين است اظهار فرح شود. امام حسن عسکري(ع) در اين باره مي فرمايد: ليس من الادب اظهار الفرح عند المحزون؛ اظهار شنگولي و فرح نزد غمديده، از بي ادبي است. (تحف العقول، ص 489)
9. جمال ظاهر و باطن: خداوند انسان را زيبا آفريده است. البته برخي چون حضرت يوسف(ع) بسيار زيبا هستند که موجب شگفتي انسان مي شود، اما بهتر از جمال ظاهر، جمال عقل است که رفتار انساني را مديريت و مهار مي کند و به انسان، تعادل رفتاري مي بخشد و ارزش آدمي را مي افزايد. امام حسن عسکري(ع) در اين باره مي فرمايد: حسن الصورهًْ جمال ظاهر، و حسن العقل جمال باطن. زيبايي چهره، جمال ظاهري و زيبايي عقل، جمال باطني است. (همان؛ و نيز بحارالانوار: ج 1، ص 95، ح 27)
10. چشم پوشی از لغزش و يادآوری احسان: چنانکه گفته شد اکرام امري فراتر از احسان است. انسان اگر بخواهد به مقام اکرام برسد بايد مقدمات آن يعني احسان کردن را بياموزد که شامل عفو و گذشت نسبت به خطاي ديگران است. اگر اين گام به درستي برداشته شود اميد است که شخص فراتر از عفو، کمک و خيررساني به شخص خطاکار داشته باشد. از همين رو گام اول احسان مورد تشويق قرار مي گيرد و امام حسن عسکري(ع) مي فرمايد: خير اخوانک من نسي ذنبک و ذکر احسانک اليه؛ بهترين برادران تو کسي است که خطايت را ناديده گيرد و احسانت را يادآور شود. (همان)
11. مدح نالايق: مدح امري پسنديده است؛ زيرا موجب تشويق ديگران به کارهاي خوب و خير مي شود. اما بايد توجه داشت که اين مدح به تملق نيانجامد که خود گناهي بزرگ است. آن حضرت(ع) در اين باره مي فرمايد: من مدح غيرالمستحق فقد قام مقام المتهم؛ هر که نالايقي را ثنا گويد، خود در موضع اتهام قرار گيرد. (همان)
12. راه دوست يابی: انسان موجودي اجتماعي و نيازمند همسر و دوست و يار است. بهترين روشي که مي توان دوست هاي خوبي به دست آورد اموري است که امام حسن عسکري(ع) مي فرمايد: من کان الورع سجيته، و الکرم طبيعه، و الحلم خلنه کثر صديقه؛ کسي که پارسايي خوي او و بخشندگي طبيعت او و بردباري خصلت او باشد دوستانش بسيار شوند. (همان)
13. نماز شب، سير شبانه: اگر کسي دوست دارد به مقامات عالي انساني برسد و اصل الي الله باشد، راه کوتاه نماز شب را در پيش گيرد. امام حسن عسکري(ع) در اين باره فرموده است: وصول به خداوند عز و جل، سفري است که جز با عبادت در شب حاصل نشود. (مسند الامام العسکري، ص 290)
14. ادب کامل: اگر بخواهيم ادب بياموزيم بايد همان راهي را برويم که لقمان حکيم رفته که ادب را از بي ادبان آموخته است؛ زيرا هر آنچه را ناخوش ديده و ناپسند يافته ترک کرده و اين گونه به انساني مودب تبديل شده است. امام(ع) در اين باره مي فرمايد: کفاک آدبا تجنبک ما تکره من غيرک؛ در مقام ادب براي تو همين بس که آنچه براي ديگران نمي پسندي، خود، از آن دوري کني. (مسند الامام العسکري، ص 288)
15. تفکر عبادی: عبادت در اسلام بسيار توصيه شده است و خداوند در آيه 56 سوره ذاريات نيز آن را هدف خلقت انسان و جن دانسته است. اما امام حسن عسکري(ع) بهترين عبادت را تفکر در امر الهي مي داند و مي فرمايد: عبادت در زياد انجام دادن نماز و روزه نيست، بلکه عبادت با تفکر و انديشه در قدرت بي منتهاي خداوند در امور مختلف مي باشد. (مستدرک الوسائل، ج 11، ص 183، ح 12690)
16. بدترين ا نسان: آن حضرت(ع) بدترين انسان را دورو مي داند و مي فرمايد: بد آدمي است که داراي دو چهره و دو زبان مي باشد: دوست و برادرش را در حضور، تعريف و تمجيد مي کند ولي در پشت سر، بدگوئي و مذمت مي نمايد که همانند خوردن گوشت هاي بدن او محسوب مي شود، چنين شخص دو چهره اگر دوستش در آسايش و رفاه باشد حسادت مي ورزد و اگر در ناراحتي و سختي باشد زخم زبان مي زند. (بحارالانوار: ج 75، ص 373، ح 14)

روزنامه كيهان، شماره 21234 به تاريخ 29/9/94، صفحه 6 (معارف)