گزارش هاي معتبر تاريخي حاکي از اين است که بقعه امام رضا(ع) از همان زمان خاکسپاري داراي گنبد و بارگاه بوده و در طول تاريخ ايران و در زمان هاي مختلف، هرچند تکميل و تعمير و بازسازي آن فراز و فرودهايي را به خود ديده است، اما همواره توسط شيعيان و حکومت هاي گوناگون، اعم از شيعه و سني، مورد توجه قرار گرفته و به مرور زمان کامل شده است و به سبب علاقه و عشق ايرانيان به اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام، بارگاه امام رضا(ع) همواره ملجا عاشقان خداوند و دلدادگان پيامبر و خاندان او بوده است.در مقاله حاضر به بررسي روند ساخت حرم و بارگاه امام رضا(ع) در طول تاريخ و صحت و سقم اين ادعا که صفويان براي اولين بار به ساختن بقعه و بارگاه و رواج زيارت امام هشتم همت گماشتند پرداخته شده است.
يکي از شبهاتي که مطرح مي شود اين است که اولين بار صفويان بودند که مشهد را براي ايرانيان، به عنوان يک مکان مقدس زيارتي ساختند. جايي که امروزه قبر و بارگاه امام رضا در آن قرار دارد، ابتدا محل قبر هارون الرشيد و نام آن به «مشهد اميرالمومنين هارون الرشيد عباسي» مشهور بود؛ چون امام رضا(عليه السلام) از دنيا رفت، به دستور «مامون» او را در کنار هارون الرشيد به خاک سپردند و به تدريج نام آن به «مشهد امام رضا» تغيير يافت؛ قبر امام رضا تا پيش از صفويان، مکان زيارتي و البته با اين وسعت خيره کننده نبود؛ صفويان براي مشغول کردن شيعيان به اموري که براي دولتشان خطرساز نباشد، آن را به زيارتگاه بزرگي تبديل کردند(1)
بدون شک صفويان نقش برجسته و پررنگي در توسعه و گسترش مذهب تشيع در ايران داشته اند؛ مذهب تشيع براي اولين بار در دولت صفويان، به جايگاه مذهب رسمي کشور پهناور ايران ارتقايافت؛ تفکر شيعي در پيوند با قدرت سياسي صفويه، همچنانکه از زمينه هاي سياسي آن بهره گرفت و ايران گير شد، به تقويت و تحکيم پايه هاي قدرت سياسي صفويان ياري رساند؛ صفويان در کنار خطاها و اشتباهات و احيانا جنايت هايي که مرتکب شدند، خدمات زيادي را به کشور ايران کردند؛ مهم ترين خدمت صفويه اين بود که ايران را به صورت کشوري مقتدر و يکپارچه آباد ساخت و از تجزيه آن به دست رقيبان جدي اش، جلوگيري کرد؛ کساني که غيرمنصفانه به اين قطعه از تاريخ ايران نگريسته اند، هم در بيان اشتباهات و احيانا جنايات صفويان اغراق کرده اند و هم در نسبت آنان با مذهب شيعه، به افراط و دروغ روي آورده اند؛ در حالي که اخلاق تحقيق حکم مي کند که همه مسائل را بدون پيش داوري مورد توجه قرار داده و از گرفتن نتايج بي اساس و متاثر از تعصب و دشمني پرهيز کنيم!
تاريخچه بنای حرم امام رضا(ع)
مرقد مطهر حضرت علي بن موسي الرضا(ع) (۱۴۸-۲۰۳) هشتمين پيشواي شيعيان، در شهر مشهد واقع است؛ پيکر پاک امام رضا(ع) پس از شهادت، در کنار قبر هارون الرشيد، که در خانه حميدبن قحطبه و در دهي به نام سناباد نزديک نوغان، از توابع طوس قرار داشت، به خاک سپرده شد.
مشهور است که مامون عباسي پيش از شهادت امام رضا(ع) قبه اي بر فراز گور هارون ساخته بود و امام(ع) نيز در زير همان قبه به خاک سپرده شد؛ بنابراين نخستين بناي حرم مطهر رضوي را مي توان همان بقعه هاروني به شمار آورد؛ پس از آن تا روزگار ديلميان، نشانه اي حاکي از تجديد بنا يا مرمت حرم مطهر در دست نيست، ولي مسلم است که زيارت حرم در ميان شيعيان رواج داشته است! چنانکه مردم قم و آوه، براي زيارت مرقد مطهر امام رضا(ع) به مشهدالرضا مسافرت مي کردند و امام هادي(ع) به همين سبب آنها را «مغفور لهم» وصف کرده اند.»(2)
همچنين مشهور است ديلميان بقعه نخستين را به پاره اي تزئينات آراستند و در روزگار آنان، که اميراني شيعي مذهب بودند، زيارت حرم رضوي رواج يافت! (3)
مشهد الرضا در دوره غزنويان
در قرن 4 (ه-ق) سبکتکين غزنوي، حرم مطهر را ويران کرد و زيارت آن را ممنوع ساخت(4) اما پسر او يمين الدوله محمود، حرم را مرمت کرد و «بارگاهي نيک بپرداخت»؛(5) پس از وي عميدالدوله فايق، که بيهقي او را «خادم خاصه» ناميده، به تکميل بقعه رضوي و آباداني مشهد دست زد؛ آنگاه سوري بن معتز يا معز، مشهور به صاحب ديوان که از سوي سلطان محمود بر خراسان حکومت داشت «و مردي نيکو صدقه و نماز بود و آثارهاي خوش، وي را به طوس هست»، (6) چيزهاي ديگري بر حرم افزود و مناره اي براي آن بساخت «و ديهي خريد، فاخر و بر آن وقف کرد» (7) و اولين حصار را به دور شهر برافراشت؛ بنابراين مي بينيم که تا قرن ششم و دوره حکومت سلجوقيان حرم امام رضا(ع) چندين بار تجديد بنا شده است و گروه هاي مختلفي از مردم به زيارت آن مي رفتند و آنجا را مقدس مي داشتند!
مشهدالرضا در دوره سلجوقيان
در روزگار سلجوقيان در اثر درگيري بين فرق مسلمين، حرم تخريب شد؛ در سال 515 (ه.ق) فرامرز بن علي، حصاري پيرامون مشهد مقدس کشيد و آن حصار بلند موجب شد مشهد از گزند حوادث محفوظ بماند و کسي نتواند به آنجا صدمه اي وارد کند؛ (8) وي پس از مرمت بناي حرم، گنبدي نيز بر آن ساخت؛ کاشي هاي هشت ضلعي بسيار نفيسي، معروف به «کاشي هاي سنجري» که در ازاره حرم به کار رفته و اکنون در زير قاب هاي بزرگ شيشه اي محافظت مي شوند، از آثار ترکان زمرد ملک، دختر محمود سلجوقي است که پس از (557ق) نصب شده است.
مشهد الرضا در دوره خوارزمشاهيان
در روزگار خوارزمشاهيان نيز روضه رضوي مورد توجه بود و تزئينات نويني بر آن افزوده شد؛ از جمله دو محراب کاشي چيني نما و کاشي هاي نفيس برجسته اطراف سردر پيش روي مبارک، از تزيينات علي بن محمد مقري و کتيبه اي حاوي دو بيت شعر فارسي از عبدالله بن محمود بن عبدالله، در ديوار حرم مطهر، که «سنه 612» بر آن کتابت شده، از آثار همين دوره است. (9)
مشهدالرضا در دوره مغولان
در 618 ق با حمله تولي پسر چنگيز به روضه مقدس، بقعه رضوي دچار ويراني شد، ولي به انهدام کامل نينجاميد؛ زيرا کاشي هاي سنجري ازاره حرم که پس از (557ق) نصب شده است، هنوز در حرم وجود دارد.(10)
ابن بطوطه در اين دوره حرم رضوي را چنين توصيف مي کند: مشهد مکرم امام رضا(ع) قبه اي بزرگ دارد؛ قبر در داخل زاويه اي است با مدرسه اي و مسجدي در کنار آن و اين عمارت ها همه با سبکي بسيار زيبا ساخته شده و ديوارهاي آن کاشي است؛ روي قبر، ضريحي چوبي قرار دارد که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده اند؛ از سقف مقبره، قنديل هاي نقره آويزان است؛ آستان در قبه هم از نقره است و پرده ابريشم زردوزي بر در آويخته؛ داخل بقعه با فرش‌هاي گوناگون مفروش گرديده و قبر هارون هم کنار آن واقع شده است ولي شيعيان موقع زيارت قبر امام، آن را لگد مي زنند و به امام رضا سلام مي کنند! (11)
مشهدالرضا در دوره تيموريان
در روزگار شاهرخ تيموري همسر او گوهرشاد، آثار ارزنده اي در حرم مطهر و اطراف آن پديد آورد؛ از جمله دو رواق «دارالحفاظ» و «دار السياده» را بنا کرد و مسجد جامع معروف «گوهرشاد» را در (821ق) زيرنظر معمار بزرگ، قوام الدين شيرازي ساخت؛ شاهرخ دومين حصار شهر مشهد را بنا کرد؛ سلطان حسين بايقرا، که نامش در کتيبه سردر ايوان طلاي «صحن عتيق» آمده است، به پايمردي وزيرش اميرعليشير نوايي، نيمي از صحن عتيق فعلي را که بعدها به وسيله شاه عباس صفوي توسعه يافت، بنا گذارد؛ صفويان نيز در توسعه و تکميل آستان قدس رضوي آثار ارزنده اي برجاي گذاشتند؛ طلاکاري گنبد توسط سلطان محمد خدابنده و ترميم و طلاکاري مناره روزگار غزنويان، در زمان حکومت شاه طهماسب اول به انجام رسيد و آخرين حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد؛ شاه عباس اول علاوه بر توسعه صحن عتيق، طلاکاري گنبد حرم را نيز که محتاج مرمت شده بود، طي سالهاي (1010) تا (1016 ق) تجديد کرد؛ کتيبه گنبد به خط عليرضا عباسي بر اين معني تصريح دارد؛ شاه عباس همچنين تعدادي قرآن خطي منسوب به ائمه اطهار (عليهم السلام) تقديم آستان قدس کرد و الماس درشتي را که ازبک ها از آستانه قدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتواي علما فروخت و با بهاي آن املاک زيادي خريد و وقف حرم کرد؛ شاه عباس دوم صحن عتيق را تعمير و کاشيکاري کرد و شاه سليمان گنبد مطهر را که بر اثر زلزله (1084ق) شکاف برداشته بود (به تصريح کتيبه اي که بر آن نصب شده) مرمت کرد و چندين مدرسه ساخت؛ دو بناي مهم آستان قدس، يکي رواق الله وردي خان و ديگري رواق حاتم خاني نيز از ساخته هاي الله وردي خان و حاتم بيک اردوبادي از اميران بزرگ دولت صفوي است؛ ايواني هم که در ضلع غربي «دارالضيافه» قرار دارد، از بناهاي الله وردي خان است.(12)
چکيده سخن
بنابراين حرم مقدس رضوي در طول تاريخ، همواره محل تردد و مرکز عالمان و عارفان و عاشقان حقيقت و جايگاه عباد و زهاد بوده است؛ شيخ صدوق که در سال (352ه.ق) اين مکان مقدس را زيارت کرده است مي نويسد: زائراني را ديدم که از مصر آمده بودند و به اصرار از متوليان حرم اجازه مي خواستند شب را در جوار علي بن موسي (ع) به راز و نياز و دعا بپردازند و نيز زائري را ديدم که از مناطق ترک نشين آمده بود و به زبان ترکي دعا مي کرد!(13) نه تنها اين مکان براي شيعيان مقدس بود؛ بلکه براي بزرگان و عالمان اهل سنت نيز مقدس بوده و هست؛ بسياري از اهل سنت با خضوع تمام به زيارت آن مي رفته و مي روند؛ ابوبکر محمدبن مومل مي گويد: روزي با پيشواي اهل حديث ابوبکر بن خزيمه و ابوعلي ثقفي و ديگر مشايخ خود به زيارت قبر علي بن موسي الرضا(ع) در طوس رفتيم؛ در حالي که آنها بسيار به زيارت قبر ايشان مي رفتند! وي مي گويد: احترام، بزرگداشت و تواضع ابن خزيمه نزد قبر و بقعه علي بن موسي الرضا(ع) همگي را شگفت زده کرد (14) اکنون بيش از هزار و دويست سال از تاريخ مشهد مقدس مي گذرد و دراين مدت طولاني، حوادث و وقايع بسياري را تجربه کرده است ولي همچنان محل آمد و شد محبان و شيعيان اهل بيت عليهم السلام است!
* مرکز مطالعات و پاسخگويي به شبهات حوزه علميه قم
1- مقاله صفويان و تغيير ماهيت مذهبي ايرانيان
2- شيخ صدوق؛ عيون اخبار الرضا ج 2، ص260
3- برگرفته از سايت آستان قدس.
4- اسماعيل انصاري؛ الموسوعه الکبري؛ ج 7؛ ص 307.
5- مقدسي، محمدبن احمد، احسن التقاسيم، ترجمه علينقي منزوي، 50/2
6- بيهقي، ابوالفضل، تاريخ، به کوشش قاسم غني و علي اکبر فياض، تهران ص 413.
7- همان؛ ص 413.
8- ابن اثير عزالدين، الکامل، ج 10 ص 522.
9 و 10- عزيزالله عطاردي، تاريخ آستان قدس رضوي، ج 1، ص 112-113.
11- ابن بطوطه، رحله ابن بطوطه، ترجمه محمدعلي موحد، ج 1 ص 471.
12- ر.ک عطاردي، پيشين، ص 114-116.
13- صدوق، پيشين، ج 2، ص 280 و 260.
14- عزيزالله عطاردي، مسند امام رضا، ج 1، ص 118.
روزنامه كيهان، شماره 21138 به تاريخ 1/6/94، صفحه 6 (معارف)