بررسی جایگاه حقوقی وصیت نامه
حقی که با مرگ فسخ نمی شود
روزنامه ایران
تاریخ انتشار: سه شنبه 28 فروردین ماه 1397
حمیده گودرزی
روزنامه نگار
در مواجهه انسان با مرگ یکی از مواردی که از سالیان دراز در بین همه جوامع جهان مرسوم است و به آن اهمیت بسیار داده می شود بحث وصیت‌نامه است. در واقع هر انسانی فارغ از هر دین و مذهبی در طول عمر خود بارها می تواند بر اساس علاقه‌مندی‌هایش وصیت کند که تمام یا بخشی از پول یا اموال با ارزشش به فرد یا افرادی خاص واگذار شود یا صرف امور خیریه شود و تا زمانی هم که زنده است می‌تواند مفاد آن را تغییر دهد. اما از آنجایی که اثر حقوقی وصیت‌نامه پس از فوت شخص ظاهر می‌شود و به محض فوت، اموالش از مالکیتش خارج و در اختیار نزدیکان یا همان ورثه‌اش قرار می‌گیرد همه مصمم می‌شوند که به وصیت او عمل کنند. البته در برخی موارد هم دیده شده است که وصیت یک فرد باعث اختلاف‌های بسیار مابین ورثه‌اش می‌شود که گاهی اوقات نیز کار به دادگاه می‌کشد. از این رو قانونگذاران برای رفع این مشکل به موجب موازین فقهی و قانونی یکسری سازوکارهایی پیش‌بینی کرده‌اند تا ضمن اینکه فرد برای بعد از مرگ خود هم راجع به اموال و دارایی های زمان مرگ خود تصمیم‌گیری کند بر اساس قوانین و قواعد موجود از بروز اختلافات مابین ورثه هم تا حدود زیادی کاسته شود.
محمد رضا آرامش- حقوقدان و مدرس دانشگاه درباره مفهوم وصیت‌نامه در نظام حقوقی ایران می گوید: وصیت در لغت به معنای اندرز و سفارش کردن است. در اصطلاح فقهی به فردی که بر اساس سفارش و وصیت فرد دیگری پس از مرگش در امور و اموال وی دخالت و تصرف کند وصی می‌گویند.
وی با بیان اینکه به طور کلی وصیت‌نامه سندی است که به موجب آن موصی (شخصی که وصیت می کند) فرد یا افرادی را مسئول اموال یا دارایی‌های خودش پس از مرگ می‌کند افزود: وصیت نامه در ایران به دو صورت تملیکی یا عهدی تنظیم می‌شود.
وصیت‌نامه عهدی عبارت است از اینکه شخصی یک یا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگر مأمور کند همانند اینکه وصیت کند بعد از مرگش شخصی بدهی‌های او را پرداخت کند. اما وصیت تملیکی عبارت است از اینکه شخصی عین یا منفعت مالش را برای زمان بعد از فوتش به دیگری به صورت رایگان می‌بخشد. پر واضح است که مفهوم وصیت در نظام حقوقی ایران از شرع اقتباس شده است اما برخی معتقدند وصیت قبل از اسلام نیز وجود داشته است.
همانند کتیبه داریوش اول که زرتشتی مذهب بود و وصیتی به شکل سنگ نوشته ثبت شده است که روی آن نوشته شده :«اهورا مزدا این کشور را از لشکر دشمن، از خشکسالی و از دروغ باز دارد یا مواردی در تورات و همچنین در بسیاری از آیات قرآن کریم همانند آیه 180سوره بقره که به آن اشاره شده است. اما از منظر اسلام مهمترین وصیت، وصیت پیامبر اکرم است و آنجایی که در روایت آورده شده که پیامبر اسلام در آخرین روزهای عمرش بسیار حالشان بد بود به طوری که قادر به خواندن نماز به صورت ایستاده نبودند و نماز را نشسته خواندند و بعد از نماز به منبر رفتند و در آنجا حدیثی را عنوان کردند که به حدیث ثقلین معروف شد.
محمد رضا آرامش درباره وصیت‌های مالی موصی می‌گوید: وصیت‌نامه‌های مالی طبق نظام حقوقی ایران باید دارای شرایطی از جمله؛ ارزش مالی و منفعت عقلایی باشد و غیر مشروع نیز نباشد.
بنابراین وصیت در خصوص مواد مخدر، مشروبات الکلی و امثال آن باطل است. حتی آنچه وصیت می‌شود باید از مال خود موصی باشد و اگر موصی مال شخصی دیگری را مورد وصیت قرار داد این وصیت باطل است و حتی با تنفیذ بعدی مالک مال مورد وصیت، وصیت دارای ارزش و اعتبار نیست.
محمدرضا آرامش در ادامه درباره ایرادی که می‌توان به وصیت‌نامه در نظام حقوقی ایران گرفت می‌گوید: وصیت‌نامه در حقوق ایران به اندازه‌ای که وصیت‌نامه در نظام حقوقی انگلستان و فرانسه دارای ارزش و اعتبار است از استحکام کافی برخوردار نیست، به عنوان مثال اگر در وصیت‌نامه در نظام حقوقی ایران شخصی تمام فرزندان خود را به جز یکی از فرزندان از ارث محروم کند و به یکی از فرزندان تمامی میراث خود را وصیت کند، وصیت وی فقط تا ثلث ترکه نافذ است و نسبت به مابقی آن طبق قوانین کلی حاکم بر وصیت‌نامه در نظام حقوقی ایران عمل می گردد و این به نوعی می‌تواند استقلال موصی را مورد خدشه قرار دهد. البته این نظر فقهای امامیه است که معتقدند در صورتی که شخصی وصیت کند و طبق آن بخواهد یکی از ورثه را از ارث محروم کند چنین وصیتی صحیح نیست که این نظریه مبنای اعتقاد حقوقدانان را فراهم ساخته است. اما این نظریه در بسیاری از کشورهای غربی پذیرفته نشده است، به نظر می‌رسد موارد مشابه به مورد فوق سبب شده که وصیت‌نامه در کشورهای غربی ارزش و اعتبار خود را حفظ کند.
مشکلات حقوقی وصیت‌نامه
وی همچنین درباره دیگر مشکلات موجود در خصوص وصیت‌نامه می گوید: مهمترین مشکل این است که مفهوم وصیت‌نامه در اذهان عمومی با مفهوم قانونی‌اش متفاوت است. بسیاری تصور می‌کنند که می‌توانند در وصیت‌نامه یک یا چند نفر از ورثه را از ارث محروم کنند در صورتی که موصی فقط اختیار وصیت تا یک سوم از اموالش را دارد و اگر بخواهد چنین عملی را انجام بدهد باید قبل از فوت تکلیف اموال خود را روشن کند.
اما مشکل دیگر این است که در وصیت عهدی یعنی وصیتی که موصی به شخصی وصیت می‌کند که به عنوان مثال بعد از مرگش اختیار اموالش را داشته باشد یا مثلاً فلان عمل را انجام دهد. در چنین وصیتی فقط در زمان حیات موصی است که وصی می‌تواند چنین وصیتی را رد کند و اگر به هر علت از چنین وصیتی مطلع نشد و موصی به وی چنین وصیتی کرد بعد از مرگ وی نمی‌تواند چنین وصیتی را رد کند و ملزم به اجرای آن است.
البته ناگفته نماند که وصیت‌نامه تا زمانی که ایرادی از هر یک از طرفین وارد نشود معتبر است. مگر اینکه شخصی از ورثه ادعای جعل بودن چنین وصیتی کند که در این صورت باید اثبات شود.
همچنین وصیت‌نامه رسمی که طبق قوانین ثبتی تنظیم می‌شود قاعدتاً از اعتبار زیادی نسبت به وصیت‌نامه خودنوشت یعنی وصیتی که موصی با دستخط خود می‌نویسد داراست و بالطبع از اعتبار بالایی برخوردار است. این در حالی است که وصیت می‌تواند با گفتار هم صورت پذیرد.
اما این که با گفتار باشد در صورتی نافذ و اجرای آن لازم است که عرف مردم از آن گفتار یا نوشتار یا اشاره همان را بفهمند که یکی یا برخی از نزدیکان و ورثه برداشت می‌کنند و در صورت نزاع در تفسیر وصیت، باید به دادگاه و حاکم شرع (مجتهد جامع الشرایط) مراجعه کنند.
مواردی که باعث ابطال وصیت نامه می‌شود
سعید روستایی- حقوقدان و وکیل دادگستری نیز با بیان اینکه وصیت در لغت به معنای وصل کردن است لذا این تصرف را وصیت می‌خوانند درباره جایگاه حقوقی وصیت‌نامه در قوانین ایران می گوید: وصیت در فقه و تعریفی که برخی فقها از وصیت ارائه کرده‌اند عبارت است از تسلط بر تصرف بعد از وفات.
از آنجا که اثر حقوقی وصیت‌نامه پس از فوت شخص ظاهر می‌شود، اجرای کامل آن منوط به رضایت کلیه وراث است. به عبارتی دیگر وصیت به زیاده بر ثلث ترکه نفوذ حقوقی نداشته مگر به اجازه وراث و این میزان ثلث به اعتبار دارایی موصی در زمان وفات معین می شود نه به اعتبار دارایی هنگام وصیت.
این وکیل دادگستری در ادامه درباره مواردی که باعث ابطال وصیت می‌شود، می گوید: وصیت به مال غیر باطل است. چرا که با تمسک به اصل عدم ولایت که اعلام می‌دارد هیچ کس بر حقوق دیگری ولایت نداشته چرا که انسان‌ها آزاد آفریده شده‌اند و هر کس سرنوشت خود را به دست دارد، از این رو هر گونه سلطه بر دیگران، ظلم و تعدّی در حقوق آنان است پس هرگونه وصیتی به مال غیر به معنای تعدی در حقوق غیر بدون مجوز بوده است. از این رو سرنوشتی جز بطلان برای آن قابل تصور نیست.
سعید روستایی همچنین با بیان اینکه قوانین وصیت در قانون ایران مبتنی بر احوال شخصیه بوده و قانونگذار با دقت بدین موضوع پرداخته است می‌گوید: در زمان نگارش قوانین مربوط به وصیت‌نامه مبحث تعارض قوانین در عرصه بین‌المللی را نیز مد نظر قرار داده است.
به عبارتی مطابق با قوانین ایران اشخاص در مورد احوال شخصیه همچون وصیت تابع کشور متبوع خود هستند. در مورد نظام حقوقی ایران که دارای دین رسمی اسلام و مذهب شیعه دوازده امامی است، مباحث مربوط به احوال شخصیه که وصیت نیز از زیرمجموعه های آن است ریشه در شرع مقدس اسلام داشته و برگرفته از آن است. البته در برخی از موضوعات شکلی برخی مواقع از مقررات غرب نیز وام گرفته است اما کلیات و مبنای مندرج در آن بدون تردید ریشه در فقه و شریعت دارد.
این در حالی است که در قوانین انگلیس یا فرانسه و امریکا وصیت‌نامه یک سند حقوقی محکم است اما در ایران اینگونه نیست. زیرا با توجه به توضیحات ارائه شده اگر اشخاص قوانین موضوعه راجع به وصیت را رعایت کنند و در تنظیم وصیت‌نامه با رعایت نوع و نحوه تنظیم آن نکات قانونی را رعایت کنند و در انجام چنین اعمال حقوقی به روح قانون پایبند باشند بدون تردید وصیت‌نامه نیز به عنوان سندی محکم و معتبر و قابل استناد در روابط حقوقی افراد در ایران است و همانند وصایای تنظیمی در کشورهای غربی یک سند حقوقی محکم است با این توضیح که وصیت در قوانین ما دارای ریشه فقهی بوده و بدون تردید رعایت ضوابط پیش‌بینی شده در قانون کلیه آثار مورد نیاز برای حفظ و رعایت حقوق عمومی را به دنبال خواهد داشت.
انواع وصیت‌نامه
این وکیل دادگستری درباره انواع وصیت‌نامه در قوانین ایران می‌گوید: به طور کلی وصیت‌نامه در ایران بر سه قسم است:
نخست وصیت‌نامه رسمی: این نوع وصیت‌نامه در یکی از دفترخانه‌های اسناد رسمی نوشته شده و تابع تشریفات و مقررات اسناد رسمی است.
دوم وصیت‌نامه خود نوشت: این وصیت‌نامه باید به خط وصیت کننده بوده و دارای تاریخ به روز، ماه و سال، به همراه امضا و مهر وصیتکننده است.
و در نهایت وصیت‌نامه سری: این وصیت نامه ممکن است به خط وصیت کننده یا فرد دیگری باشد ولی در هر صورت امضا و مهر وصیتکننده باید زیر آن باشد. چنین وصیت‌نامه‌ای باید در اداره ثبت یا محل دیگری که آن اداره معین می‌کند، به امانت گذاشته شود.
نقاط قوت و ضعف قانون وصیت‌نامه
سعید روستایی همچنین درباره نقاط ضعف و قوت قوانین موجود در بخش وصیت‌نامه می گوید: بدون تردید این قانون در بخش‌هایی نیاز به بازنگری و اصلاح دارد. در کل در عرف جامعه ما، هر زمان سخن از اصلاح و بازنگری در قانون ارث به میان می آید نگاه‌ها به سمت و سوی حقوق زن و فرزندان از ماترک برمی‌گردد که به نظرم از ضعف‌های عمده این قانون می‌توان به میزان سهم الارث زوجه و همچنین سهم فرزندان ذکور و اناث از ماترک اشاره کرد.
البته شایان ذکر است که در این زمینه اقدامات مطلوبی نیز صورت گرفته است که می‌توان از آن به بازنگری در میزان سهم الارث زوجه اشاره کرد. قانون اصلاح موادی از قانون مدنی با هدف اصلاح سهم‌الارث زوجه در ششم بهمن 1387 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.
این مصوبه با اصلاح مواد 946 و 948 و حذف ماده 947 قانون مدنی در روزنامه رسمی شماره 18651 در بیست و یکم اسفند 1387درج و از تاریخ هفتم فروردین 1388 در تمام کشور لازم‌الاجرا شد که مطابق با آن «زوجه از همه اموال زوج ارث می‌برد و زوجه در صورت فرزنددار بودن زوج، یک هشتم از عین اموال منقول و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول اعم از عرصه و اعیان را به ارث می‌برد و در صورتی که زوج، هیچ فرزندی نداشته باشد، سهم زوجه یک چهارم از همه اموال به ترتیب فوق است» اما متأسفانه در زمینه سهم‌الارث فرزندان ذکور و اناث هیچگونه تدبیری که متناسب با ترمیم این وضعیت حقوقی شود عملی نشده است.
وی افزود: همانطور که قبلاً اشاره شد قوانین مربوط به ارث وامدار شریعت مبین اسلام و فقه هستند اما به نظرم با توجه به اوضاع و احوال قرن حاضر و شرایط خاص اجتماعی موجود و حضور گسترده زنان در جوامع بشری به نظر می‌رسد کاستی سهم الارث ورثه اناث نسبت به ذکور دیگر توجیه منطقی نداشته از این رو باید در این زمینه اصلاحات اساسی در راستای برابری این میزان حقوق قانونی یا حداقل ترمیم چنین وضعیت حقوقی از طرف قانونگذار به عمل آید.