تقليد و انديشيدن تلازم يا تقابل؟

جايگاه تفکر در نظام ارزشی اسلام

براي کسي که به خوبي با منابع و معارف اسلامي آشناست، جاي هيچ گونه ترديدي نيست که در مجموعه منسجم و متکامل آموزه هاي اسلامي، انديشيدن و تعقل از منزلت والاو پرارجي برخوردار است؛ قرآن کريم و روايات اهل بيت عليهم السلام سرشار است از توصيف ها و تبيين هايي که به صورت هاي تصريحي يا تلويحي و يا تلميحي به ارج گذاري مقام عقل، تعقل علم، عالم و متعلم اشاره دارد؛ از نظر گاه آموزه هاي اسلامي لحظه اي تفکر (در حقيقت هستي و مبدا و معاد انسان) از هفتاد سال عبادت (بدون تفکر) برتر است. (2) آيات فراواني از قرآن، مردم را به تفکر و تدبر در طبيعت، هستي، نفس، تاريخ، آثار صنع خدا، ... فرا مي خواند: «قل هل يستوي الاعمي و البصير افلاتتفکرون» (انعام - 50) «اولم ينظروا في ملکوت السموات و الارض و ما خلق الله من شي» (اعراف - 185) «ان في ذلک لايه لقوم يتفکرون» (نحل - 69)

با رجوع به منابع اسلامي به روشني آشکار است که اسلام براي تحقيق و تفکر، ارزش فراواني قائل است؛ اين مهم، چنان برجسته و پررنگ است که دعوت پيامبر، دعوتي مبتني بر بصيرت و خودآگاهي معرفي شده است. (يوسف - 108) حتي در ابتداي رساله هاي توضيح المسائل فقهي، که تبلور تقليد در نظام معرفتي اسلامي است، اين جمله به چشم مي خورد: انسان بايد در مسائل اعتقادي (که زيربناي نظام فکري و عملي فرد مسلمان است)، خود تحقيق کند و به يقين يا اطمينان دست يابد.

تقليد عاقلانه، تقليد جاهلانه

در مباحث روانشناسي يادگيري، يکي از مهم ترين ابزارها و مکانيزم هاي يادگيري انسان، تقليد معرفي شده است. انسان از همان نخستين روزهاي تولد، با توجه به محيط پيرامون خود و دقت در محرک هاي گوناگون به آنها واکنش نشان داده و بسياري از رفتارهاي اطرافيان را تقليد مي کند. هر چه بر سن فرد و سطح تحول شناختي او افزوده مي شود، فراواني، کيفيت، گستره و عمق تقليد از رفتارهاي ديگران، وضعيت اختصاصي تر و هوشمندانه تري به خود مي گيرد. به عبارت ديگر مي توان گفت که تقليد يکي از غرائز مهم فطري انسان است. تقليد نخستين و موثرترين ساز و کار انتقال دانش ها، مهارت ها، ارزش ها، آداب و الگوهاي رفتاري در ميان انسان هاست. غريزه تقليد در ميان حيوانات هم به وضوح قابل مشاهده است. اما آنچه ميان تقليد انسان و تقليد حيوان تفاوت پديد مي آورد اين است که تقليد حيوان، غريزي محض و تابعي از مکانيزم هاي فيزيولوژيک و روان شناختي جبري و فاقد خودآگاهي است. اما تقليد انسان ها به خصوص از دوران نوجواني به بعد مي تواند کاملاخودآگاهانه و مبتني بر گزينش حکيمانه باشد. از اين رو مي توان تقليد در ميان انسا ن ها را به دو گونه تقليد عاقلانه و تقليد جاهلانه تقسيم کرد. تقليد عاقلانه تقليدي است که به صورت هشيار و هدفمند و با انگيزه هاي صحيح و موجه انجام مي شود و فرد تقليد کننده مي تواند به صورت مدلل از رفتار خود دفاع کند؛ اما تقليد جاهلانه تقليدي ناهشيار يا نيمه هشيار، فاقد هدفمندي و عاري از انگيزه هاي صحيح و حکيمانه است. جان مايه تقليد آگاهانه و عاقلانه، پيروي جاهل از عالم است. فردي که در موضوع خاصي دانش و مهارت لازم را ندارد و به سبب محدوديت هاي گوناگون زندگي نمي تواند خودش آن را فرا گيرد، با رجوع به فرد ديگري که در آن موضوع، آگاهي، مهارت و تخصص لازم را به دست آورده است، از دانش و مهارت تقليدشونده بهره جسته و نيازمندي خود را تامين مي کند. اين گونه از تقليد در همه حوزه هاي مشروع و معقول زندگي انسان ها مي تواند جريان داشته باشد. از سوي ديگر تقليد جاهلانه تقليدي است که فاقد دلايل موجه و مقبول است. اگر فردي در همه حوزه هاي مسائل زندگي به تقليد رو آورد؛ به گونه اي که ظرفيت هاي عقلي و عملي خود را رها کرده و در معرض تباهي قرار دهد، از نظر و رفتار افراد فاقد صلاحيت در موضوعات مورد نياز تقليد کند، يا انگيزه هاي صحيحي براي تقليد نداشته باشد، به تقليد جاهلانه روي آورده است. بنابر اين تقليد آگاهانه، ساز و کاري براي آموختن و انديشيدن است و هرگز در برابر تفکر قرار نمي گيرد. آنچه ضد تفکر و تعقل است، تقليد جاهلانه است. اساسا اگر تقليد عاقلانه را از جامعه بشري بگيريم، نظام ارتباطات انساني دچار فروپاشي و انهدام خواهد شد. با توجه به آنچه گفتيم مي پرسيم آيا واقعا تقليد با انديشيدن ناسازگار است؟! آيا صحيح است که در همه جا انديشيدن را ستايش و تقليد را نکوهش و محکوم کنيم؟! آيا مي توان بيماري را که به سبب فقدان دانش پزشکي به پزشک مراجعه کرده و از او راهکار درماني مي خواهد سرزنش کنيم؟! آيا اگر همين بيمار با خوددرماني و خودرايي به درمان بيماري خود اقدام کرد و مشکلات زيادي را براي خودش به وجود آورد، او را نکوهش نمي کنيم؟

جايگاه تقليد و تفکر در اسلام

از منظر اسلام، تفکر و تقليد هيچکدام به صورت مطلق، مورد تاييد يا عدم تاييد نيست؛ به عبارت ديگر در برخي از موضوعات و مسائل، با شدت، از انديشيدن نهي شده و تعبد و تقليد ستايش شده است و در برخي از موضوعات و مسائل، به تفکر ترغيب شده و از تقليد نهي شده است. البته از آنجا که مسائل و نيازمندي هاي زندگي انسان ها بسيار فراوان و پيچيده است و ممکن نيست کسي در همه قلمروهاي زندگي به تخصص، مهارت و دانش کافي دست يابد و از مراجعه به ديگران بي نياز باشد، تقليد آگاهانه و هدفمند در بسياري از موضوعات و مسائل زندگي روا و بلکه لازم است.