راه كارهای گسترش بينش و منش اهل بيت(ع) در بيان امام رضا عليه السلام

نويسنده: علی جواهردهی

هر تکليفي متضمن حقي و هر حقي متضمن تکليفي است. همان طوري که امامان، مکلف به تکاليفي در قبال امت هستند، همچنين امت در قبال امام تکاليفي دارد که از حقوق امام شمرده مي شود. نويسنده با مراجعه با آموزه هاي وحياني حضرت امام رضا(ع) بر آن است تا يکي از تکاليف امت و حقوق امام(ع) را تبيين کند.

حقوق امام و تکاليف امت

براساس آموزه هاي اسلام، حقوقي براي امام(ع) ثابت است که به عنوان تکاليف وظايف امت مطرح شده است. از جمله اين تکاليف امت مي توان به مواردي چون امامت شناسي و معرفت پيشوايان (وسائل الشيعه، ج 16، ص 246)، محبت و دوستي پيشوايان (شوري، آيه 23)، اعتقاد قلبي و ايمان به پيشوايان، اطاعت از پيشوايان (آل عمران، آيه 31؛ نساء، آيه 59؛ احزاب، آيه 21)، ارتباط با پيشوايان (حجرات، آيه 2؛ احزاب، آيات 6 و 53)، نصرت پيشوايان (آل عمران، آيه 81؛ محمد، آيه 7)، رضايت به قضاوت پيشوايان (احزاب، آيه 36؛ نساء، آيه 59)، مودت و دوستي پيشوايان (شوري، آيه 23؛ آل عمران، آيه 61؛ احزاب، آيه 33)، توسل به امامان (مائده، آيه 35)، تولي و تبري (خصال، شيخ صدوق، ج 2، ص 607)، تعليم و نشر معارف پيشوايان و مانند آنها اشاره کرد.

لزوم احيای امر امامان و پيشوايان

احياي امر امامان (ع) از جمله وظايفي است که در روايات بسياري بر آن تاکيد شده است. امام رضا(ع) در روايتي مي فرمايند: رحم الله عبداً احيا امرنا ... يتعلم علومنا و يعلمها الناس، فان الناس لو علموا محاسن کلامنا لاتبعونا؛ رحمت خدا بر بنده اي که امر ما را زنده کند... دانش هاي ما را فرا گيرد و به مردم بياموزد. اگر مردم زيبايي هاي سخنان ما را مي دانستند، از ما پيروي مي کردند. (معاني الاخبار، ص 180، ح 1)

همچنين حسن بن محبوب از شعيب العقر قوفي نقل مي کند که وي گفت: از امام صادق(ع) شنيدم به اصحاب خويش مي گويد: از خدا پروا کنيد و نسبت به يکديگر نيکوکار و خوش رفتار باشيد و براي خدا يکديگر را دوست بداريد و با يکديگر ارتباط و تماس داشته باشيد و نسبت به هم مهر و محبت بورزيد و به ديدار يکديگر برويد و ملاقات داشته باشيد و در امر ما با يکديگر مذاکره کنيد و آن را تذکر دهيد و آن را زنده نگه داريد. (کافي، ج 2، ص 175؛ بحارالانوار، ج 71، ص 352؛ وسائل الشيعة، حديث 16118)

پس يکي از وظايف امت در برابر امام(ع) احياي امر آنان است؛ اما براي اينکه چنين چيزي تحقيق يابد بايد انسان اطلاعات و شناخت جامعي از سه گانه: شناخت امامان(ع)، احيا و روش هاي آن، امر اهل بيت (ع) و مفهوم آن داشته باشد.

1- لزوم شناخت و معرفت امام(ع): اصطلاح امام تنها اختصاص به امامان هدايت نداشته بلکه براساس آيات قرآن اهل ضلالت و کفر و گمراهي نيز داراي امام و پيشوا هستند. خداوند در آيه 12 سوره توبه از امامان کفر سخن به ميان آورده و فرموده است: وان نکثوا ايمانهم من بعد عهدهم وطعنوا في دينکم فقاتلوا ائمهًْ الکفر انهم لاايمان لهم لعلهم ينتهون؛ و اگر سوگند هاي خود را پس از پيمان خويش شکستند و شما را در دينتان طعن زدند، پس با پيشوايان کفر بجنگيد، چرا که آنان را هيچ پيماني نيست، باشد که از پيمان شکني باز ايستند. همچنين در آيه 41 سوره قصص فرموده است: وجعلنا هم ائمهًْ يدعون الي النار ويوم القيامهًْ لاينصرون؛ و آنان را پيشواياني که به سوي آتش مي خوانند گردانيديم و روز رستاخيز ياري نخواهند شد. پس لازم است تا انسان شناختي از امامان حق داشته باشد تا بتواند خود را از امامان باطل و کفر دور نگه دارد.

از سويي مدعيان دروغيني نيز وجود دارد که خود را امامان هدايت دانسته و حتي زمام امور مردم را در دست مي گيرند و بر جايگاه امامت امت تکيه مي زنند؛ بنابر اين لازم است تا امامان هدايت و پيشوايان حق شناخته شوند؛ يعني همان امامان و پيشواياني که خداوند درباره آنان فرموده است: وجعلنا منهم ائمة يهدون بامرنا لما صبروا وکانوا باياتنا يوقنون؛ و چون شکيبايي کردند و به آيات ما يقين داشتند، برخي از آنان را پيشواياني قرار داديم که به فرمان ما مردم را هدايت مي کردند. (سجده، آيه 24) و نيز در جاي ديگر گفته است: وجعلنا هم ائمهًْ يهدون بامرنا و اوحينا اليهم فعل الخيرات و اقام الصلاهًْ و ايتاء الزکاهًْ و کانوا لنا عابدين؛ و آنان را پيشواياني قرار داديم که به فرمان ما هدايت مي کردند و به ايشان انجام دادن کارهاي نيک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحي کرديم و آنان پرستنده ما بودند. (انبياء، آيه 73) و همين پيشوايان هستند که در نهايت، زمام امور جهان را به عنوان وارثان صالح به دست مي گيرند (انبياء، آيه 105) و به اراده الهي حکومت جهاني مستضعفان عليه مستکبران را در سايه عدالت ايجاد کرده و فلسفه بعثت پيامبران و ارسال رسولان و انزال کتب را تحقق مي بخشند (حديد، آيه 25) و فلسفه تاريخ را به سوي آن پيش مي برند: ونريد ان نمن علي الذين استضعفوا في الارض و نجعلهم ائمهًْ و نجعلهم الوارثين؛ و خواستيم برکساني که در آن سرزمين فرو دست شده بودند منت نهيم و آنان را پيشوايان مردم گردانيم و ايشان را وارث زمين کنيم. (قصص، آيه 5) اينان همان اولوا الامر هستند که خداوند در آيه 59 سوره نساء زمام امور امت را پس از پيامبر(ص) به دست با کفايت ايشان سپرده و فرمود: اي کساني که ايمان آورده ايد، خدا را اطاعت کنيد و پيامبر و اولياي امر خود را نيز اطاعت کنيد، پس هر گاه در امري اختلاف نظر يافتيد، اگر به خدا و روز بازپسين ايمان داريد، آن را به خدا و پيامبر عرضه بداريد، اين بهتر و نيک فرجام تر است.

شناخت چنين امامان و پيشوايان ضرورت دارد؛ زيرا در قيامت نامه اعمال امت به دست امام زمان هر امتي داده مي شود و هر کسي در صف امام کفر و ايمان خويش قرار مي گيرد. (اسراء، آيه 71) پس اگر ما امامان خويش را به درستي و راستي نشناسيم، در مسير جاهليت قرار مي گيريم و ناتوان از شناخت و انتخاب و پيروي از حق و حقيقت خواهيم بود. در روايات آمده است کسي که هادي امت و راهبر حقيقي اش را نشناسد، از گزند دزدان راه در امان نمي ماند و به بيراهه گمراهي گرفتار مي شود، لذا اميرمومنان امام علي(ع) عدم شناخت امام و عدم شناخت حجت واجب الاطاعهًْ خداوند در زمين را، کمترين چيزي معرفي مي کند که کسي به واسطه آن گمراه مي شود؛ يعني نشناختن امام و هادي راه، همان و به گمراهي دچار شدن همان، امام صادق(ع) فرمود: من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتهًْ جاهليهًْ؛ کسي که بميرد و امام زمان خويش را نشناسد، در واقع به مرگ جاهليت مرده است. ( وسائل الشيعه، ج 16، ص 246) سپس فرمود: «پس بر شما باد به اطاعت و پيروي... کرامت ها و برگزيده هاي قرآن از آن ماست و مائيم گروهي که خداوند اطلاعت آن ها را واجب گردانيده است». (محاسن برقي، ج 1، ص 153، ح 78)

2- امر امامان و اهل بيت(ع): يکي ديگر از مسائلي که در روايات تاکيده شده «امرنا» است. مراد از امر اهل بيت(ع) و امامان چيست؟ مي دانيم که امر در فرهنگ قرآني به کارها و امور بسيار مهم و داراي اهميت اطلاق مي شود. امور اجتماعي و سياسي جامعه و امور اخروي به سبب اهميت به عنوان «امر» معرفي مي شود. صاحبان امر و اولوا الامر به کسي گفته مي شود که ولايت سياسي و اجتماعي جامعه را در اختيار دارد. بنابر اين، امر اهل بيت(ع) همه امور مهم از جمله مقام ولايت و امامتي است که ايشان در اختيار دارند. شناخت جايگاه و مقامات امامان(ع) پس از شناخت اصل امام و شخص او از تکاليف و وظايفي است که بر مردم نهاده شده است. وقتي انسان به هر طريقي شخص امام زمان خويش را شناخت، بايد نسبت به مقامات آن حضرت (ع) نيز شناخت پيدا کند تا مراعات آداب و اصول را نسبت به آنان داشته باشد. همچنين اين شناخت موجب مي شود تا به درستي از مقام امامت آنان بهره گيرد و ضمن حفظ حقوق آنان و تکاليف خويش، به درستي از راهنمايي آنان در هر زمينه اي بهره مند شود. فرهنگ و گفتمان اهل بيت(ع) و تفسير و مذهب آنان در تبيين و اجراي اسلام از مصاديق ديگر امر آنان است که از آيات و روايات مي توان اين معنا را به دست آورد. البته امامان(ع)، امر خويش را تبيين کرده و گفته اند که مراد از آن چيست؟ در اين باره در ادامه بحث به تفصيل به آن پرداخته خواهد شد.

3- احيای امر اهل بيت(ع): زنده نگه داشتن هر چيزي با توجه به آن چيز معنا مي يابد. اگر ما امر اهل بيت(ع) را معارف آنان بدانيم، احياء آن همانا به تعليم و تعلم خواهد بود؛ و اگر مراد از امر را گفتمان و مذهب اهل بيت(ع) در برابر گفتمان هاي ديگر چون گفتمان خلافت سقيفه بدانيم، مراد از احياي امر آنان همانا احياي گفتمان ولايت و پذيرش ولايت آنان در امور دين و دنيا خواهد بود. پس با توجه به مفهوم و مرادي که از امر بيان مي شود احياء، مفهوم خاص خود را مي يابد و روش احيا و زنده نگه داشتن نيز متفاوت خواهد بود.

چگونگی احيای امر امامان

چنانکه گذشت در کتاب معاني الاخبار و کتاب عيون اخبارالرضا روايت شده است که حمدان بن سليمان از عبدالسلام بن صالح الهروي نقل مي کند: شنيدم امام رضا (ع) مي فرمود: خداوند رحمت کند بنده اي را که امر ما را احيا کند. پس گفتم: چگونه امر شما احيا مي شود؟ فرمود: علوم ما را مي آموزند و به مردم مي آموزند؛ چرا که مردم اگر زيبايي هاي کلام ما را بدانند از آن پيروي مي کنند. گفتم: اي فرزند رسول الله! همان از براي ما از امام صادق(ع) روايت است که ايشان فرمود: هر کسي علمي را بياموزد تا با آن به جدال با سفيهان بپردازد يا به علما مباهات کند يا شاخص هاي مردم به ايشان رو آورند پس چنين شخصي در آتش دوزخ است. ايشان فرمود: جدم(ع) راست گفت. آيا مي داني سفيهان کيانند؟ گفتم: نه! اي پسر پيامبر خدا! آن حضرت(ع) فرمود: آنان قصه پردازان از مخالفان ما هستند. آيا مي داني چه کسي از علما است؟ گفتم: نه اي فرزند پيامبر خدا! فرمود: آنان علماي اهل بيت محمد(ص) هستند که خداوند اطاعت آنان را فريضه و مودت ايشان را واجب کرده است. پس فرمود: و آيا مي داني معناي قول امام صادق(ع) که گفت: شاخص هاي مردم به ايشان روي آورند چيست؟ گفتم: نه! فرمود: يعني با اين سخن کساني که را منظور دارد که مدعي امامت هستند. (وسائل الشيعة، احاديث 33297 و 33426)

از اين روايت به خوبي به دست مي آيد که مراد از امر اهل بيت(ع) چه چيزي است؛ چرا که در روايت بيان مي شود که فرهنگ و سنت و سيره اهل بيت(ع) همان امر آنان است که مذهب آنان را نيز شامل مي شود. کسي که مي خواهد امر اهل بيت(ع) را زنده نگه دارد، بايد بر همه عناصر گفتماني مذهب اهل بيت(ع) وفادار باشد. اين فرهنگ را به خوبي بشناسد و به تبليغ آن بپردازد. در اين ميان گوشزد کردن اين فرهنگ در ميان اهل بيت(ع) در هر مجلس و محفلي ضرورت مي يابد. البته با اين کار، دشمنان به طور طبيعي رسوا خواهند شد و ديگر نيازي نيست تا براي اثبات حق، سخن ديگر گفته شود. در حقيقت تبيين حقايق و گفتمان اهل بيت(ع) بدون نياز به بيان دشمني و مخالفت هاي مخالفان، خود به تنهايي مي تواند احياي امر و فرهنگ اهل بيت(ع) باشد؛ زيرا وقتي حقيقت آشکار شود و حق بيايد به طور طبيعي جايي براي باطل نمي ماند.

البته در روايتي ديگر امام صادق(ع) به ابعاد ديگري از احياي امر اهل بيت(ع) يعني همان فرهنگ و مذهب اهل بيت(ع) اشاره مي کند و مي فرمايد که اين احيا تنها به سخن گفتن شدني نيست بلکه بايد علم با عمل آميخته شود تا احياي فرهنگ و مذهب اهل بيت(ع) انجام گيرد.

در کتاب السرائر از کتاب العيون و المحاسن شيخ مفيد از امام صادق(ع) روايت است که فرمود: به دوستداران و اهل ولايت ما سلام برسان و به آنان سفارش تقواي الهي و عمل صالح را داشته باش. اينکه افراد سالم به عيادت بيماران بروند و ثروتمند به عيادت فقير رفته و کمک و ياري کند و زندگان بر جنازه مردگانشان حاضر شوند و در خانه هاي يکديگر به ملاقات هم بروند و علم دين را با هم در ميان گذارند؛ چرا که اين ها همان زنده نگه داشتن امر ما است.

خداوند بنده اي که امر ما را حيا کند رحمت کند. و اي خثيمه! آنان را آگاه کن که جز از ايشان عمل صالح نخواستيم؛ زيرا ولايت ما جز به ورع به دست نمي آيد و بدترين مردم در عذاب قيامتي کسي است که عدلي را توصيف کرده ولي خود برخلاف آن عمل کند. (وسائل الشيعه، حديث 15501)

محمد بن علي بن الحسين در کتاب الاخوان از امام صادق(ع) روايت کرده است که ايشان فرمود: آيا مي نشينيد و حديث مي کنيد؟ گفتم: بله! فرمود: من اين گونه مجالس را دوست مي دارم. پس امر ما را احيا کنيد. خداوند کسي را که امر ما را احيا مي کند رحمت کند. اي فضيل! هر کسي ما را ياد کند يا ياد ما را داشته باش و در اين هنگام از چشمانش مثل بال مگسي اشک بيرون آيد خداوند بدان همه گناهانش را مي بخشد حتي اگر آن گناهان به اندازه کف دريا باشد.(وسائل الشيعه، حديث 15532)

پس ذکر مصبيت اهل بيت(ع) نيز از مصاديق احياي امر اهل بيت(ع) است؛ زيرا در اين گونه مجالس و مذاکرات و تذکر قلبي و زباني، فرهنگ اهل بيت(ع) بيان و گسترش مي يابد و دل براي پذيرش آن فراهم مي آيد.

در کتاب دعائم الاسلام، از امام صادق(ع) روايت است که فرمود: خداوند رحمت کند کسي که امر ما را احيا کند. به ايشان عرض شد: چگونه احياء امر شما ممکن است اي فرزند رسول الله! آن حضرت(ع) فرمود: ما را در نزد اهل علم و دين و خرد، ياد کند. (مستدرک الوسائل، حديث 9565)

همچنين در کتاب دعائم الاسلام، از امام جواد(ع) روايت است که فرمود: به شيعيان ما سلام ما را برسان و آنان را سفارش به تقواي خداوند عظيم کن... تا اينکه فرمود: شيعيان ما در خانه‌هايشان يکديگر را ملاقات مي کنند؛ زيرا در اين ملاقات ها زنده کردن امر ما است. خداوند آن کسي را که امر ما را زنده کند رحمت مي کند و به بهترين وجه با او برخورد مي نمايد. (مستدرک الوسائل 14386)

از آنچه بيان شد معلوم مي شود که احياي امر اهل بيت(ع) به معناي زنده نگه داشتن قولي و فعلي مذهب و گفتمان اهل بيت(ع) و ترويج و تبليغ و تعليم معارف اهل بيت(ع) در ميان شيعيان و ديگران است. اين يکي از وظايف امت نسبت به امام(ع) است که در آيات و روايات مورد تأکيد قرار گرفته است.

روزنامه كيهان، شماره 21140 به تاريخ 3/6/94، صفحه 8 (معارف)