پايه های اسلام و سلوك مسلمانی

نويسنده: مجيد روزبهانی فرد

قاعده به معناي نشيمنگاه است. براي ساخت هر بناي محکم و استوار مي بايست زيربناي آن بسيار محکم و استوار باشد وگرنه به سادگي فرو مي پاشد و نمي تواند در برابر تندبادها و عوامل مخربي چون زمين لرزه، توفان، سيل و مانند آنها مقاومت کند و باقي و برقرار بماند. از همين رو همواره پي ساختمان و قاعده آن را بسيار اساسي و محکم مي سازند.

اسلام به عنوان يک بناي رفيع همان طوري که به اصول و ريشه هايي چون توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد نياز دارد، به قواعدي نيازمند است تا اسلام و مسلماني بر آن ايجاد شده و باقي بماند.

حضرت اميرمومنان علي(ع) چنانکه در صفحه 196 کتاب تحف العقول آمده، در پاسخ سوال کميل بن زياد درباره قاعده دين اسلام فرموده است: قواعد الاسلام سبعه: فاولها: العقل و عليه بني الصبر؛ و الثاني: صون العرض و صدق اللهجه و الثالثه تلاوه القرآن علي جهته؛ و الرابعه: الحب في الله و البغض في الله؛ و الخامسه: حق آل محمد(ص) و معرفه ولايتهم؛ والسادسه: حق الاخوان و المحاماه عليهم؛ و السابعه: مجاوره الناس بالحسني.

پايه هاي اسلام هفت چيز است: 1- عقل، که اساس صبر است 2- آبروداري و راستگويي 3- تلاوت قرآن در جاي خود 4- دوستي و دشمني در راه خدا 5- رعايت حق آل محمد و شناختن ولايت آنها 6- رعايت حق برادران و حمايت از آنان 7- خوب همسايگي کردن با مردم.

1- عقل که بنياد صبر و شکيبايي است؛ شکي نيست که عقل مهم ترين نعمت الهي است که در اختيار بشر قرار گرفته است. انسان به سبب عقل است که به سمت دين و اخلاق مي رود و مواخذه انسان در حقيقت مواخذه از عقل اوست؛ چرا که اين عقل است که فرمان ها را مي پذيرد يا نمي پذيرد. (اصول کافي، کتاب العقل و الجهل) البته عقلي که در اينجا مطرح است، همان عقل عملي است که با حوزه عزم و اراده ارتباط دارد، نه عقل نظري که به حوزه فکر و نظر مرتبط است. از همين رو حضرت (ع) آن را بنياد صبر دانسته است؛ چرا که عقل عملي است که اين گونه مي تواند درمقام عمل خودنمايي کند. امام صادق(ع) در تعريف عقل مي فرمايد: العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان؛ عقل آن چيزي است که بدان خداوند رحمان عبادت و بهشت بدان کسب مي شود. (الکافي، ج 1 ص 11؛ معاني الاخبار، شيخ صدوق، ص 239؛ بحارالانوار، ج 1، ص 116)

پس آن عقلي که مي تواند پايه اسلام و مسلماني شخص باشد، همان عقل عملي است که در حوزه رفتار، خودش را نشان مي دهد. در آيات و روايات بسياري به اين جنبه عقل توجه بيشتري شده است؛ زيرا عقل اگر کاربردي نشود و به شکل تعقل و فعليت خود را نشان ندهد، نه تنها داشتن آن فايده و اثري ندارد، بلکه در فرآيندي، دفن مي شود و تاثيري در زندگي فرد نخواهد داشت؛ چرا که در صورت دفن شدن، اين قواي غضباني و شهواني است که مديريت افکار و رفتار آدمي را در دست مي گيرد و انسان را هواهاي نفساني و خواسته هاي دو قوه ديگر مديريت و مهار مي کند.

اصولاً آنچه انسان را نجات مي دهد، همين عقل عملي است؛ چرا که اگر انسان براساس عقل نظري به جزم در انديشه برسد و يقين پيدا کند تا زماني که اين عقد ذهني به عقد قلبي تبديل نشود و شخص بدان ايمان قلبي نياورد در حوزه رفتار و عزم و اراده و عمل خودنمايي نخواهد کرد. از همين رو بسياري از مردم با آنکه تصديق ذهني و يقين نظري دارند، اما به سبب فقدان عقد و تصديق قلبي برخلاف آن يقين خويش رفتار مي کنند (نمل، آيه 14) و در حوزه عمل ضعيف و فاقد عزم هستند. (طه، آيه 115)

اما عقل عملي خود را در حوزه عزم و اراده نشان مي دهد و رفتار آدمي را تحت تاثير مستقيم خود قرار داده و کنش ها و واکنش هاي شخص را مديريت و مهار مي کند. در روايات بسياري آمده که عاقل را از رفتارهايش مي توان شناخت؛ زيرا در کنش ها و واکنش ها براساس دو قوه غضب و شهوت رفتار نمي کند تا رفتاري هيجاني داشته باشد، بلکه براساس عقل رفتار کرده و کنش ها و واکنش هايش معتدل و به دور از افراط و تفريط و هيجانات است. از همين رو اهل صبر و شکيبايي است و در هنگام مصيبت و فشار و سختي، غصه را جرعه جرعه مي نوشد و در انتظار فرصت مناسب مي ماند. از اين رو پيامبر(ص) عقل را عقال مي داند که بر پاي شتر مي بندند تا از حرکت بازايستد. پس عقل بايد پاي هواهاي نفساني از شهوت و غضب را بندد و اجازه ندهد تا خودسرانه هر جايي برود و بچرد. (بحارالانوار، ج 100، ص 118)

پس اسلام و مسلماني را بايد در رفتار شخص به ويژه در رفتار عقلاني او خصوصا در هنگام مشکلات و مصيبت ها جست وجو کرد. در اين ميان صبر به ويژه درجه والاي آن يعني حلم که صبر همراه با عقلانيت و بردباري فراتر از شکيبايي است، مهمترين جلوه عقلانيت و اسلاميت و مسلماني شخص است. در آيات و روايات بسياري بر صبر به ويژه از نوع صبر جميل و حلم تاکيد شده و خداوند خود و پيامبران را به حليم بودن ستوده است. (يوسف، آيات 18 و 83؛ مائده، آيه 101؛ توبه، آيه 114؛ هود، آيات 75 و 87)

2. آبروداري و راستگويي؛ دومين قاعده اسلام و مسلماني را باز بايد در رفتار عملي يک مسلمان ديد که بازتابي از عقل عملي است؛ زيرا عاقل کسي است که اخلاق و حيا را در کنار دين داري داشته باشد چنانکه در روايات آمده است. اميرمومنان علي(ع) در اينجا دو قاعده آبروداري و صداقت را در کنار هم گذاشته است تا نشان دهد که ارتباط تنگاتنگي ميان عرض و صداقت است.

واژه «صداقت» از «صدق» در اصل به اين معنا است که گفتار و يا خبري که داده مي شود، مطابق با واقع باشد و کسي را که خبرش مطابق با واقع و خارج باشد، «صادق» و «راستگو» مي گويند. اما از آنجا که به طور استعاره و مجاز، اعتقاد، عزم و اراده را هم قول ناميده اند. (الميزان ج9، ص 402) در نتيجه صدق را در آنها نيز استعمال کرده، انساني را هم که عملش مطابق با اعتقادش باشد و يا کاري که مي کند با اراده و تصميمش مطابق باشد، صادق و راستگو ناميده اند. صداقت و راستگويي از بزرگترين فضايل اخلاقي است. (توبه، آيه 119)

اميرمومنان علي(ع) مي فرمايد: الصدق راس الدين؛ نسبت راستي به دين، نسبت سر به بدن است. (تصنيف غرر الحکم و درر الکلم، ص 218)

راوي مي گويد: «از امام صادق(ع) شنيدم که مي فرمود: چون بنده اي راست گويد، نخستين کسي که او را تصديق مي کند خدا است و خودش نيز مي داند که راستگو است و چون دروغ گويد، اولين کسي که او را تکذيب مي کند خدا است و خودش نيز مي داند که دروغگو است.» (ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 178)

حفظ آبروي ديگران يک اصل اساسي در رفتار اجتماعي مسلمان است که بايد آن را مراعات کند. کسي که مدعي اسلام و مسلماني است در حفظ عرض و آبروي مردم همانند جان آنان تلاش مي کند. اصولاً اسلام موجب مي شود که جان و عرض و مال مسلمان در امان بماند؛ پس اگر يکي از اين سه گانه از سوي مسلماني در معرض خطر قرار گيرد بايد در اسلام و مسلماني او شک کرد و يقين داشت که بر اسلام نيست؛ زيرا بروز و ظهور اسلام و مسلماني در همين امور است.

امام صادق(ع) مي فرمايند: هر کس از شما بتواند خداوند متعال را با دستي نيالوده به خون و اموال مسلمانان و زباني سالم از لطمه زدن به آبروي آنان ديدار کند، پس بايد چنين کند. (محمدي ري شهري، ميزان الحکمه، ج 7، ص 147)

امام زين العابدين(ع) نيز مي فرمايد: هر که از لطمه زدن به آبروي مسلمانان خودداري کند، خداوند عز و جل روز قيامت از لغزش او درگذرد. (همان)

امام صادق(ع) فرموده است: خداي بزرگ مي فرمايد هر که بنده مومنم را خوار سازد مرا به ستيز فرا خوانده است و هر که بنده مومنم را بزرگ دارد از خشمم درامان ماند. (ثواب الاعمال صدوق، ترجمه صادق حسن زاده، ص 549)

3. تلاوت قرآن در جاي خود؛ قرآن کتاب هدايت و راهنماي زندگي و روشنگر فلسفه و سبک زندگي اسلامي است؛ بنابراين لازم است تا انسان همواره خود را بدان مشغول دارد و از آن آگاه شود. تلاوت قرآن به معناي قرائت پياپي و پشت سر هم آيات، به انسان کمک مي کند تا زمينه تدبر برايش فراهم شده و با مفاد و مفاهيم و مضامين آن انس گيرد و در قول و عمل به آن رفتار کند. از همين رو يکي از قواعد هفتگانه اسلام شمرده شده است. کسي که با قرآن انس و الفت ندارد و به تلاوت آن نمي پردازد به طور طبيعي با مفاهيم و مضامين آن ارتباطي نخواهد داشت و نمي تواند فلسفه و سبک زندگي خود را قرآني و اسلامي کند. در آيات و روايات بسياري بر تلاوت قرآن تاکيد شده است؛ زيرا زمينه تدبر و عمل به آن را فراهم مي آورد. (نساء، آيه 82؛ محمد، آيه 24) خداوند در آيه 129 و 151 سوره بقره و 164 سوره آل عمران و آيات ديگر بيان مي کند که پيامبر(ص) مامور است تا تلاوت قرآن بر مردم کرده و آنان را با معارف و علوم و اخلاق عملي آن آشنا کرده و آنان را بدان تزکيه کند و پاک و پاکيزه گرداند.

به هر حال، تلاوت قرآن از اصول مسلماني و اسلام است و کسي که مدعي اسلام است بايد در ساعتي از شبانه روز به تلاوت قرآن بپردازد.

4. حسن همجواري با مردم؛ از ديگر قواعد اسلام و مسلماني نيک رفتاري با همگان به ويزه همسايگان است که همواره انسان با آنان مواجه و در حال تعامل است. امام حسن عسگري مي فرمايد: شما را به تقواي الهي و پارسايي در دينتان و تلاش براي خدا و راستگويي و امانتداري درباره کسي که شما را امين دانسته- نيکوکار باشد يا بدکار- و طول سجود و حسن همسايگي سفارش مي کنم (بحارالانوار، ج 75، ص 372، باب 29)

نيکي با همسايگان در آيات و روايات بسيار سفارش شده و براي آن آثاري چون افزايش عمر و افزايش آباداني گفته شده است. امام صادق(ع) مي فرمايد: حسن الجوار يعمر الديار و يزيد في العمر؛ خوش همسايگي شهرها را آباد و عمرها را زياد مي کند. (کافي، الاسلاميه، ج 2، ص 667،ح 8).

همچنين امام صادق(ع) در حديثي، کسي را که با همسايه اش خوش رفتاري نکند مسلمان و مؤمن نمي داند. (اصول کافي، ترجمه آيت الله شيخ محمدباقر کمره اي، ج 6، ص 580)

پيامبر(ص) نيز حسن جوار را عامل افزايش ثروت و رونق اقتصادي شهرها در کنار افزايش عمر دانسته و مي فرمايد: صله رحم، خوش اخلاقي و خوش همسايگي، شهرها را آباد و عمرها را زياد مي کند. (نهج الفصاحه ص 554، ح 1839)

امام اميرمؤمنان علي(ع) محدوده همسايگي را اين گونه تعيين مي کند: تا چهل خانه از چهار طرف همسايه به شمار مي آيند. (خصال ج2، ص 544) البته امام کاظم(ع) در تبيين مفهوم همسايگي و حسن جوار مي فرمايد: خوش همسايگي به اين نيست که در برابر آزار و اذيت همسايه صبر داشته باشي (تحف العقول، ص 409)

5. رعايت حق آل محمد(ص) و شناختن ولايت آنان؛ از ديگر قواعد مسلماني و اسلامي شناخت ولايت اهل بيت(ع) و مراعات حقوق آنان است. در آيات قرآن بر اين اصل بسيار تأکيد شده است. امام محمدباقر(ع) مي فرمايند: اسلام بر پنج پايه بنا شده است: اولين پايه اسلام ارتباط با خداوند و نماز، دومين پايه ارتباط با فقراي جامعه و پرداخت زکات، سومين پايه دين روزه، چهارمين پايه دين حج و پنجمين پايه دين که باعث قوام اين چهار پايه مي شود ولايت اهل بيت (عليهم السلام) است و به انداه اي که مردم را به پيروي از ولي دعوت کرده اند به چيزي دعوت نکرده اند. آن حضرت(ع) در ادامه روايت مي فرمايند: مردم اين چهار پايه را قبول کردند اما پايه پنجم که ولايت است را رها کردند. (الکافي، ج 2، ص 18)

پيامبر(ص) مي فرمايند: يا علي براي هر چيز پايه و اساسي است و اساس اسلام دوستي نسبت به ما اهل بيت است. (همان، ص 46)

آن حضرت همچنين مي فرمايد: به محبت و عشق به ما اهل بيت روي بياوريد زيرا کسي که خدا را با چنين خصلتي ملاقات کند داخل بهشت گردد و از شفاعت ما برخوردار شود، قسم به خدايي که جانم در دست او است جز با معرفت به حق ما، هيچ کس از عمل خود بهره اي نخواهد برد. (امالي مفيد، ص 43)

6. رعايت حق برادران و حمايت از آنان؛ از ديگر قواعد اسلام رعايت حقوق اهل اسلام و ايمان است. اسلام ميان مسلمانان اخوت ديني برقرار کرده و آنان را موالي و دوستان و سرپرستان يکديگر دانسته است. بر همين اساس اگر کسي بخواهد اسلام و مسلماني داشته باشد، بايد مراعات اخوان و موالي را داشته باشد. (احزاب، آيه 5) در آيات و روايات بسياري به اين مسئله توجه داده شده است. حقوق مسلماني در رساله حقوق امام سجاد(ع) و همچنين کيمياي سعادت غزالي بيان شده است. از جمله اين حقوق آن است که هر چه به خويشتن نپسندد به هيچ مسلمان نيز نپسندد.
7. دوستي و دشمني در راه خدا: براساس آموزه هاي قرآني، ايمان و اسلام جز حب و بغض نيست. امام باقر(ع) مي فرمايد: امام صادق(ع) در پاسخ سوال فضيل بن يسار درباره ايمان و نسبت آن با محبت و بغض مي فرمايد: مگر ايمان چيزي غير از حب و بغض است؟ سپس اين آيه را تلاوت فرمود: «خدا ايمان را محبوب شما کرد و آن را در دل شما بياراست و کفر و نافرماني و عصيان را ناپسند شما کرد. که آنان هدايت يافتگان مي باشند. (الکافي ج 2 ص 125؛ المحاسن برقي، ج 1، ص 262)

خداوند متعال در آيه 31 آل عمران مي فرمايد: هنگامي شما محبوب خدا هستيد که دين داشته باشيد: زيرا تبعيت و پيروي از پيامبر اکرم(ص) همان پذيرفتن دين اسلام مي باشد، بنابراين سبب حب خداوند به انسان، پذيرفتن دين مي باشد، به عبارت ديگر تا دين نباشد حب شما به خدا اثري ندارد و يا اينکه اصلاحب، وجود ندارد، پس دين است که سبب حب خداوند متعال نسبت به بنده مي شود.

«بريد بن معاويه عجلي» يکي از بزرگان دين مي گويد: در نزد امام باقر(ع) بودم. مردي از خراسان با پاي پياده به محضرش آمد و پاهايش را- که پوست انداخته بود- از کفش بيرون آورد و گفت: به خدا جز دوستي شما اهل بيت، هيچ عاملي مرا از راه دور به اينجا نياورده است. امام فرمود: به خدا اگر سنگي ما را دوست بدارد، خداوند او را با ما محشور مي کند و آيا دين، چيزي جز محبت است؟ خداوند مي فرمايد: اي پيامبر بگو: اگر خدا را دوست مي داريد، مرا پيروي کنيد تا خدا دوستتان دارد و خداوند فرمود: کساني را که به سوي آنها مهاجرت مي کنند، دوست دارند و آيا دين، غير از محبت است؟ (بحارالانوار، ج 27، ص 95)

به هر حال، دين اسلام بر پايه حب و بغض في الله نهاده شده و حتي شعار «لااله الاالله تفحلوا» بر مدار نفي و اثبات و حب و بغض است. به اين معنا که بايد نسبت به الهه هاي ديگر بغض و نفي و نسبت به خدا محبت داشته باشيم.

روزنامه كيهان، شماره 21194 به تاريخ 7/8/94، صفحه 6 (معارف)