پرسش: عواملي که موجبات قساوت قلب انسان را فراهم مي آورد کدام است و چه راهکارهايي براي از بين بردن آنها وجود دارد؟
پاسخ: انسان از ابتدا قساوت قلب ندارد. با دور شدن از معنويات و در دنيا فرو رفتن و به گناه آلوده شدن، قساوت قلب و زنگار دل نيز شروع مي شود. روحي که از خدا نشات گرفته و مي تواند به جايي برسد که « به جز خدا نبيند»، حالادر دست يک انسان بيچاره دارد ذبح مي شود و لحظه لحظه از موطن اصلي خود که همانا ملکوت باشد دور مي گردد. يک گناه، يک نقطه سياه در قلب ايجاد کرده و تکرار بر گناه، اين نقطه را بزرگ تر مي کند تا اينکه تمام قلب سياه مي شود. اين قلب سياه، محصول عمل چه کسي است غير از خودمان.
براي ملموس شدن موضوع بهتر است دقتي در منش خود داشته باشيم. گفتيم روح در بدو امر پاک و خالي از هر نوع تيرگي است ما با اعمالمان ساحتش را تيره و به انواع آلودگي ها آميخته مي کنيم مثلابه نگاه هاي خود دقت کنيم زماني نگاهي حتي کوتاه به يک نامحرم پشتمان را مي لرزاند ولي ناگاه به خود مي آييم و مي بينيم نه تنها ديگر از نگاه ناخواسته هراسي نداريم که از قصد خيره شده ايم و بعد از آن هم وارد صحبت شده و به اصطلاح گرم گرفته ايم و بعد هم از هيچ فسق و فجوري ابايي نداشته ايم اين چه معنايي مي تواند داشته باشد به جز تيرگي روح جز قساوت قلب، قلبي که ديگر از هيچ ظلم و بي عدالتي به درد نمي آيد و خود نيز منشا رذايل ديگر شده است. مطابق روايات، قساوت قلب، بدترين عقوبت براي بندگان است. (ميزان الحکمهًْ، ح 16995) پس اگر دچار آن شديم بايد فوراً در صدد رفع آن برآييم. خداوند مي فرمايد: اعمالشان چون زنگاري بر دل هايشان نشسته است. (مطففين - 14) اين آيه نشان مي دهد که سبب قساوت و زنگار دل، اعمال خود انسان‌هاست.
«قساوت قلب» وصفي است که اگر از کسي صادر شود اين را به ذهن متبادر مي کند که او يک شخص جاني و جنايتکار است ولي قسي القلب شدن امري است که در مورد بسياري از ما به سادگي رخ داده و خودمان غافل از آنيم چرا که نحوه به وجود آمدن قساوت قلب بسيار ساده و عادي است.
عوامل قساوت قلب
1 - دوستي شهوات: کسي که دلش با دوستي شهوات دنيايي باشد قلب او از ياد خدا محجوب مي گردد. (ميزان الحکمهًْ، ح 16985)
2 - کثرت کلام و زياد سخن گفتن به غير ذکر خدا قساوت قلب مي آورد. قال علي (عليه السلام): هرکس کلامش زياد شود، اشتباهاتش زياد مي شود و هرکس خطايش زياد شود، شرم و حيايش کم مي شود و آنکه حيايش کم شود، ورع و پرهيزگاري اش کم مي شود و هرکس خداترسي اش کم شود، قلبش مي ميرد و آنکه قلبش مُرد، در آتش افکنده مي شود. (بحارالانوار، ج 71، ص 286)
3 - آرزوهاي بلند دنيايي: خداوند به حضرت موسي(ع) فرمود: اي موسي! آرزويت را در دنيا دراز مکن که قلبت سخت و انعطاف ناپذير مي شود. (ميزان الحکمهًْ، ح 17000)
4 - گناه و رفت و آمد با دوستاني که اهل بي بند و باري و حرام باشند.
پيامبر فرمود: چهار چيز قلب را مي ميراند: 1- گناه بر روي گناه افزودن 2 - هم سخن شدن زياد با زنان 3 - بگومگو کردن با احمق – تو مي گويي و او مي گويد و هرگز به راه نمي آيد 4- همنشيني با مردگان. عرض شد يا رسول الله منظور از مردگان چيست؟ فرمود: هر توانگر خوش گذران (ميزان الحکمهًْ، ح 17023) هم چنين از امير مؤمنان روايت شده: اشک ها خشک نمي شوند مگر به سبب سختي دل ها و دل ها سخت و سنگين نمي شوند مگر به سبب فزوني گناه (بحارالانوار، ج 7، ص 55)
5- خنديدن زياد: پيامبر اکرم(ص) فرمود: خنده زياد دل را مي ميراند. (وسائل الشيعه، ج 8، ص 481)
6 - شنيدن لهو و لعب، چه در قالب موسيقي مناسب مجالس لهو و لعب و چه در قالب حرف هاي پراکنده و بي فايده دوستان (البته بايد توجه داشته باشيم که مراد از حرف هاي پراکنده، حرف هايي است که ثمره مفيد دنيايي و اخروي نداشته و باعث غفلت انسان نيز مي شود. اين طور نيست که شاد بودن، موجب قساوت قلب شود. البته شادي بايد هدايت شده باشد).
7- دنبال شکار رفتن براي تفريح و گرفتن جان موجودات زنده و پر از لطافت خداوند آن هم نه از سر اجبار که براي تفريح موجب قساوت قلب مي شود.
8 - افزايش مال و ثروت: امام صادق(عليه السلام): خداوند متعال به موسي (عليه السلام) وحي فرستاد که اي موسي از فزوني اموال خوشحال مباش، و ياد مرا در هيچ حال ترک مکن چرا که فزوني مال غالباً موجب فراموش کردن گناهان است و ترک ياد من قلب را سخت مي کند. (بحارالانوار، ج 7، ص 55)
9 - پرخوري: امام علي(ع): از پرخوري پرهيز کنيد زيرا هر که پرخوري کند دردهاي درونی‌اش بسيار گردد و خواب هاي فاسد و پريشان بيند و نيز موجب سنگدلي شخص و سبب کسالت و تنبلي در خواندن نماز مي شود. (آثار الصادقين، جلد 9، صفحه 970)
روزنامه كيهان، شماره 21129 به تاريخ 22/5/94، صفحه 6 (معارف)