پويايی عقل و دانش در پرتو دين

نقد ديدگاه فرويد در نفی اصالت دين و تضاد آن با عقلانيت

تا آنجا که ذهن تاريخ به ياد دارد، دين يکي از مهمترين، بلکه مهمترين مسئله حيات انساني به شمار مي رفته است. حتي ابتدايي ترين قبائل انساني هم به پرستش و عبادت، در قالب دينداري توجه ويژه داشته اند؛ هرچند چگونگي، عناصر ديني و نوع نگاه انسان ها به دين، معبود و عبادت در ادوار تاريخ متفاوت بوده است. شواهد نيرومندي نشان مي دهد که بشر از ابتدا يگانه پرست بوده و دينداري هاي خرافه آميز نوعي انحراف از دين يگانه الهي است. از دوران شکل گيري نوزايي علمي و رشد علوم طبيعي و تجربي در برابر فلسفه، الهيات و دين، انواع نظريه هاي جامعه شناختي و روان شناختي براي تبيين تجربي دين، عناصر ديني و آثار دينداري يکي پس از ديگري به وجود آمد. نقطه مشترک همه اين نظريه ها تلاش براي توضيح و تبيين دين و دين داري به عنوان پديده اي زميني و انساني بوده و هست. از اين رو هر نظريه با طرح مباني و مسائل خاصي، به تبيين خاستگاه دين و آثار مثبت و منفي دينداري (از نگاه نظريه پرداز) پرداخته است. نظريه فرويد درباره خاستگاه دين و دينداري از معروفترين نظريه هاي علمي در اين عرصه است. فرويد با مطالعه و تحليل ويژگي هاي فکري، فرهنگي و رفتاري قبائل ابتدايي و بر اساس دو مفهوم توتم و تابو، نظريه اي در باب منشأ پيدايش دين، دينداري و آثار دين در زندگي بشر مطرح کرد. پس از فرويد نظريه او دستاويز منکران خدا و دين براي توجيه بي ديني و نفي اصالت دين و دين داري قرار گرفت. در نوشتار حاضر يکي از استدلال هاي فرويد در نفي اصالت و سودمندي دين مورد بررسي و نقد قرار گرفته است.

***

چکيده شبهه

قوه عقل و خرد انسان عامل حرکت به سوي پيشرفت و شکوفايي مادي و موجب پديدآمدن تمدن هاي بشري است؛ در حالي که دين و مذهب باعث تعطيلي و عقيم شدن نيروي خرد در وجود انسان است؛ زيرا برخورداري دين از ماهيتي توهمي و خيالي ايجاب می‌کند که از يک سو با هر نوع تعقل و تفکر مقابله کند تا مبادا ماهيت دروغين آن با کشف حقايق افشا شود و از سوي ديگر مردم را در مواجهه با مشکلات و سختي ها، به جاي تفکر و پيدا کردن راه حل مناسب، به توسل و توجه به اصول و منابع ديني ترغيب کند. روشن است که اين گونه تفکرات، سبب عقب ماندگي و بازماندن از پيشرفت و تمدن سازي خواهد شد. از اين رو براي اينکه جوامع بشري به پيشرفت، تمدن و شکوفايي استعدادهاي مادي برسند، چاره اي جز طرد دين از جامعه نخواهند داشت!

مقدمه

رابطه عقل و دين و نسبت ميان آنها از ديرينه ترين و عميق ترين مباحث تاريخ تفکر بشري است.(1) اين بحث در جهان مسيحيت در قرون نخستين مطرح بوده است؛ چنانکه در جهان اسلام نيز از قرن دوم هجري درباره نسبت ميان عقل و وحي و جايگاه عقل در تفکر ديني ديدگاه هاي متفاوتي مطرح شده است.(2) فرويد با پيش فرض غيرمنطقي و غيرعقلاني بودن دين و اعتقاد به اينکه دين، امري توهمي و برخاسته از ناتواني ها و نواقص بشري است، و نيز با نگرش سکولاريستي و اومانيستي، که عناصر ذاتي فرهنگ و تمدن مدرن غرب را تشکيل مي دهند(3) و با مطالعه در اديان ابتدائي و تعميم ويژگي هاي آنها به تمام اديان، دين را امري متعارض با عقل و موجب عقيم کردن قوه عقلاني بشر معرفي مي کند.

در ادامه اين نوشتار با توجه به دلايل محکمي که بر واقعي و فطري بودن دين وجود دارد و با استفاده از منابع اصلي دين مقدس اسلام، نقش و منزلت والاي عقل را در هندسه تفکر اسلامي روشن کرده و اثبات مي کنيم که دين نه تنها در تعارض با عقل نيست، بلکه بزرگترين حامي عقل ورزي بشر در تمامي زمينه ها به شمار مي آيد. اگر احياناً تعارضي ميان دين و عقل وجود دارد، مربوط به اديان غيرالهي و ابتدائي يا به اديان تحريف شده است.

1. نقد روش شناسی نظريه فرويد

روش صحيح ايجاب مي کند که انسان با مطالعه در متون اصلي اديان مختلف و با نگاهي بي طرفانه جايگاه عقل و مخالفت يا موافقت و همراهي آنها با عقل را مورد بررسي قرار دهد. سپس برداشت خود را در اين باره مطرح کند. تعميم ويژگي هاي برخي از مذاهب و اديان ابتدائي و تحريف شده يا برداشت ها و عملکرد دينداران در برخي از اديان، به همه اديان از لحاظ روش علمي، امري نادرست و از لحاظ اخلاقي ناپسند است. فرويد با اعتقاد به اصالت طبيعت(4) و مطالعه در اديان ابتدائي و رشد و نمو در فرهنگ غرب، که اربابان کليسا به جاي اجراي فرامين الهي، خودسرانه محاکم تفتيش عقايد تشکيل داده و به شدت با هرگونه تفکر عقلاني و آزادانديشي مقابله مي کردند که نتيجه آن کشتن و سوزاندن هزاران دانشمند آزادانديش بود،(5) مدعي است که تفکر عقلي با پايبندي به آموزه هاي دين، عقيم مي شود. فرويد نتيجه گرفته است که بشر براي پيشرفت علمي چاره اي جز کنار گذاشتن دين ندارد! در حالي که هرانسان منصفي که با آموزه هاي اسلامي آشنا باشد، اين ادعاي فرويد را که (دين باعث عقيم شدن خرد مي شود) نادرست مي يابد؛ زيرا دين اسلام چنان منزلتي براي عقل و استفاده از آن قائل است که هرگز مدعيان عقل گراي مخالف دين، چنين توانمندي و جايگاهي را براي عقل قائل نيستند. در ادامه همين نوشتار به پاره اي از نصوص ديني که نشانگر جايگاه عقل ورزي در دين شناسي و دينداري اسلامي است اشاره خواهد شد.

2. عقلانيت دينی و عقلانيت ابزاری

عقلانيتي که فرويد مدعي آن است، عقلانيت ابزاري و مدرن است. اين نوع نگاه به عقل و کارکرد آن از دوران رنسانس آغاز شد.(6) نگرش غرب مدرن به عقلانيت، بر مبالغه درباره توانمندي عقل بشر در فهم حقايق و حل مشکلات، تقدم بي قيد و شرط خرد آدمي بر همه چيز،(7) توجه بيش از حد به سود و زيان و نيازهاي دنيوي و خوش بيني افراطي به علم و دانش جديد در فراهم ساختن سعادت بشر مبتني است. ابتدا اين گونه تصوير مي شد که انسان مي تواند بهشت را براي خود بر روي زمين بسازد.(8) رويگرداني از دين، معنويت و اخلاق، تحليل و توجيه جهان، بدون حضور خداوند و سپردن زمام امور به دست علوم تجربي،(9) از مهمترين شاخصه هاي عقلانيت مورد نظر فرويد محسوب مي شود. عقلانيتي که لازمه بي چون و چرای آن، نسبي گرايي، شکاکيت، و مکاتب تفکري سکولاريستي و اومانيستي است.(10)

عقلانيت مدرن، با ويژگي هايي که توصيف شد، نه اصل عقلانيت، مورد قبول اديان الهي، به خصوص دين مقدس اسلام نيست؛(11) زيرا چنين عقلانيتي ديد انسان را به عالم ماده و لذايذ زودگذر دنيا محدود کرده و نه تنها باعث از ميان رفتن فضائل اخلاقي مي شود؛ بلکه موجب رشد روز افزون رذائل اخلاقي، همچون تجمل گرايي، عدم گذشت، آزمندي و ... در انسان مي گردد و ابزاري براي مبارزه با فرهنگ ديني، معنويت و خدا پرستي و نيز تقويت شيطنت ورزي قدرت هاي استکباري و دين ستيزي روشنفکران و سياستمداران وابسته می‌شود.(12)

اين نوع عقلانيت نه تنها مورد مخالفت آموزه هاي اسلامي قرار گرفته، بلکه در غرب نيز دانشمندان، روان شناسان، روشنفکران و جامعه شناسان فراواني آن را به چالش کشيده و نقد کرده اند.(13)

3. جايگاه عقل در تفکر اسلامی

دين اسلام نه تنها جلوي عقل و شکوفايي تفکرات عقلاني را نگرفته است، بلکه با استفاده از جايگاهي که در قلوب مردم با ايمان دارد، آنها را به تفکر و تعقل عقلاني در همه زمينه ها دعوت مي کند. در متون ديني، هم به جنبه هاي شناختي عقل ورزي توجه شده و هم زمينه هاي انگيزشي فراواني براي تقويت آن در زندگي بشر به کار گرفته شده و هم از لحاظ رفتاري الگوها و ملزومات آن توصيف و تبيين شده است.

در آيات قرآن کريم، عقل و تفکر عقلاني جايگاه بسيار والايي دارد تا آنجا که در بيش از سيصد آيه، به گونه هاي مختلف به مسئله عقل ورزي پرداخته شده است.(14)

قرآن در تبيين جايگاه عقل در ساحت دينداري مي فرمايد: «ان شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذينَ لايَعْقِلُونَ »(انفال/22) بدترين جنبندگان نزد خدا، كردلان و گنگ دلاني هستند كه انديشه نمي‌كنند!

در روايات اسلامي هم تأکيد فراواني بر استفاده از عقل شده که طرح آن مجال وسيعي را مي طلبد. در اينجا به چند نمونه از اين دست روايات توجه مي کنيم:

امام باقر(ع)مي فرمايد: «چون خداوند عقل را آفريد از او خواست که پيش آيد؛ عقل پيش پيش آمد. سپس از او خواست که بازگردد. عقل بازگشت؛ آنگاه خداوند فرمود به عزت و جلالم سوگند! كه آفريده اي محبوب تر از تو نيافريدم و تو را جز در کسي که دوستش دارم، کامل نمي کنم؛ به سبب تو عقوبت مي کنم و به سبب تو پاداش مي دهم!(15) اين سخن کنايه از اطاعت پذيري عقل انسان از ربوبيت تکويني و تشريعي خداوند است؛ به عبارت ديگر انسان با بهره جستن از عقل خود به شناخت خداوند و لزوم اطاعت از او پي مي برد و معيار عقوبت و پاداش اخروي هم به ميزان عقلي است که خداوند به بنده خود عطا کرده است. آن حضرت در روايت ديگري مي فرمايد: «دقت در حسابرسي اعمال مکلفان در قيامت متناسب با ميزان عقل آنهاست».(16)

امام علي (ع) در خطبه نخست نهج البلاغه يکي از اهداف بعثت پيامبران (ع) را شکوفا کردن عقل مي داند: «پس خداوند فرستادگان خود را در ميان مردم برانگيخت و پيامبرانش را يکي پس از ديگري به سوي آنان گسيل داشت؛ تا پيمان فطرت را از آنان مطالبه کنند و نعمت‌هاي فراموش شده او را به ايشان يادآوري کنند و با تبليغ احکام و معارف دين، براي آنان حجت آورند و دفينه هاي خرد را در آنها برانگيزند!»(17)

بنابراين دين مقدس اسلام نه تنها تعارضي با عقل ندارد و از شکوفايي و تقويت آن جلوگيري نمي کند، بلکه با معرفي عقل به عنوان يکي از بازوان توانمند دين خود(18) و تشويق فراوان مردم به تفکر و تعقل و انگيزش آنان به سوي عقل ورزي(19) زمينه شکوفايي عقل را فراهم آورده است. پس چگونه مي توان ادعا کرد که دين، عقيم کننده قوه عقل در آدمي است؟!

عقلانيت مقبول دين که در آيات و روايات به آن اشاره شده و مردم به استفاده آن تشويق شده اند عقلانيتي عام است و تمامي عرصه هاي زندگاني انسان، اعم از نظري و عملي، دنيايي و آخرتي را شامل مي شود.(20) بنابر اين آنچه از لذت ها، آسودگي ها و رفاه هاي دنيوي، که فرويد با نفي دين به دنبال آن مي گشت، در آموزه هاي ديني با روش صحيح و انساني دنبال شده است.

4. دين در خدمت تمدن بشری

برخلاف ادعاي فرويد که دين را عامل عقب ماندگي و انحطاط جوامع معرفي مي کند، تاريخ نشانگر اين است که عمل به دين الهي حق، هميشه باعث رشد و پيشرفت جوامع انساني و تقويت تمدن انسان ها بوده است. به اعتراف دانشمندان غربي، پيشرفت کنوني جهان مدرن، مديون خدمات دين اسلام و دانشمندان متخصص و متعهد مسلمان بوده است. «ويل دورانت» پس از بيان اين نکته که اسلام طي پنج قرن، از لحاظ نظم و بسط قلمرو اخلاق نيک، تکامل سطح زندگاني، قوانين منصفانه انساني و ادبيات و تحقيق علمي و مانند آن، پيشاهنگ جهان بود،(21) مي‌نويسد: «تنها به دوران هاي طلايي تاريخ، يک جامعه (جامعه اسلامي) مي توانسته است در مدتي کوتاه اين همه ‌مردان معروف در زمينه سياست، تعليم و تعلم، ادبيات، لغت، جغرافيا، تاريخ، رياضيات و هيئت‌، شيمي، فلسفه، طبّ و غيره به وجود آورد!»(22).

«ولز» دانشمند و مورّخ بزرگ انگليسي مي نويسد: «هرکس‌ بخواهد اين معنا را درک کند که تنها دين اسلام است که با سير تمدّن، هماهنگ و همسو است، به قرآن رو کند؛ قرآن از نظر علمي، قانوني و نظام اجتماعي، کتابي است جامع و بسياري از قوانين انتظامات، احکام و اخلاقياتش در دنياي امروز، معمول و بعدها هم تا روز قيامت باقي خواهند ماند. وي سپس مي گويد: اگر کسي به من بگويد اسلام را توصيف کن، مي گويم: اسلام يعني تمدن!».(23)

«دوري»، از وزراي دانشمند فرانسه، مي‌گويد: «در تاريکي و ناداني قرون وسطي که سرتاسر قطعه اروپا را فراگرفته بود، پيروان آئين اسلام ‌پرچم هاي تمدن را در اقطار عالم بر روي مناره‌هاي بلند برافراشتند و ابرهاي جهالت، که ‌فضاي ممالک غرب را تيره کرده بود، به وسيله آنان، که بين ساير امت ها به علوم و فنون ‌اختصاص داشتند، برطرف و زائل گرديد.»(24)

آيات قرآن کريم نشانگر اين مطلب است که برخي از صنايع و فنوني كه از عقل بشر پوشيده بوده است به وسيله وحي الهي و توسط پيامبران به مردم آموخته شده است! چنانكه خداوند به نوح (ع) صنعت كشتي سازي،(25) به داوود(ع) صنعت زره‌بافي(26) و به ذي القرنين نحوه ساختن سد(27) را آموخت و آنان نيز آن را به بشر آموختند. چنانکه پيشرفت در غالب علوم، مانند رياضيات، هندسه، نجوم، طب، جغرافيا، جبر، فيزيک، شيمي، جامعه شناسي و ده ها علم ديگر مديون تلاش هاي ائمه اطهار عليهم السلام، شاگردان و پيروان راستين آنها است.(28)

سخن فرويد مبني بر اينکه دين، موجب دورشدن بشر از تشکيل تمدن ها و جلوگيري از پيشرفت جوامع مي شود، سخني بي پايه و برخلاف واقعيات قطعي تاريخ است.

آري! آنچه که در غرب همواره در برابر عقلانيت بوده، در حقيقت خودکامگي هاي اربابان کليسا بوده است. آنها دين را مطابق هوس خود تفسير و اجرا مي کردند. خيزش جهان غرب، نخست بر عليه يکه تازي و سودجويي اربابان کليسا بود ولي متأسفانه بعدها به انحراف کشيده شد و به جاي تقويت بنيادين عقل ورزي، به تضعيف باورهاي ديني و اخلاقي و ستيز با معنويت و ايمان مذهبي منتهي شد.(29)

نتيجه سخن اينکه اولاً: تعميم ويژگي هاي اديان ابتدائي و ساختگي يا اديان تحريف شده و انحرافي به تمام اديان، که از سوي فرويد صورت گرفته است، روشي نادرست و دور از طريق عقلاء است. ثانياً: عقلانيت مورد ادعاي فرويد، عقلانيت ابزاري است که با ناديده گرفتن حقيقت وجود انساني، در پي محدود کردن ديد انسان به لذت هاي زودگذر دنيايي است. در حالي که عقلانيت مطرح در اديان الهي عقلانيتي است که دنبال سعادت و سيادت انسان در تمام جوانب مادي و معنوي است. ثالثاً: دين حق نه تنها تعارض و تضادي با تفکر عقلاني ندارد و جلوي پيشرفت آن را نمي گيرد؛ بلکه آن را بازوي قدرتمند خود در رساندن انسان به کمال واقعي مادي و معنوي مي داند. به همين سبب، دين مبين اسلام، که تنها دين مصون از انحراف و تحريف است، مملو از آيات و رواياتي است که بشر را به عقل ورزي و تعقل و تفکر در همه زمينه ها دعوت و تشويق کرده است. رابعاً: به اعتراف دانشمندان غربي، دين اسلام و مسلمانان در شکل گيري تمدن جديد و پيشرفت علوم، فنون و صنايع نقش ارزنده اي را ايفا کرده اند.

به عبارت ديگر دين نه تنها ماهيت توهمي و خيالي ندارد؛ بلکه امري فطري و دروني و همراه هميشگي انسان است. دين نه تنها باعث عقب ماندگي نيست؛ بلکه مهم ترين مشوق عقل ورزي و خردگرايي است که موجب رشد و شکوفايي جوامع بشري در همه زمينه هاي مادي و معنوي مي شود. شکل گيري اغلب تمدن ها و ايجاد صنايع و کشف علوم، توسط انبيا و شاگردان آنها دليل روشني بر اين مدعا است. بله ممکن است که بين عقل و آموزه هاي اديان غيرالهي و يا اديان تحريف شده به دست بشر، تعارض هاي واضحي وجود داشته باشد، ولي نبايد ويژگي ها اين گونه اديان را به همه اديان، خصوصاً دين مبين اسلام، که يگانه دين الهي بدون تحريف است، تعميم داد. همچنان که نبايد انحرافات و برداشت هاي شخصي برخي از افراد را بر گردن دين نهاد!

مرکز مطالعات و پاسخگويی به شبهات حوزه علميه قم

پانوشتها

1. جوادي آملي، عبدالله، دين شناسي، ص120. 2. همان، رباني گلپايگاني، علي، درآمدي بر کلام جديد، ص127، 3.دين و عقلانيت ارتباطي، رحيمي، سلمان علي، ص88. 4. علم و دين، ص295. 5. ويل دورانت، تاريخ تمدن، ج 18، ص360؛ همان ج 5، ص607؛ سير حکمت در اروپا، ج 1 ص88 – 89 . 6 . درآمدي بر کلام جديد، ص139، مجله مربيان، تابستان 1381، شماره 4، ص48- 49. 7. درآمدي بر کلام جديد، ص141 ؛ علم و دين ص70- 71. 8. علم و دين، ص79، 9. درآمدي بر کلام جديد، ص139-142؛ جامعه شناسي اديان، ص131، مجله مربيان، تابستان 1381، شماره 4، ص49- 50 و 52 و 54 ؛ 10. مجله: مربيان، تابستان 1381، شماره 4، ص59-60؛ 11. درآمدي بر کلام جديد، ص145. 12. مجله مربيان، تابستان 1381، شماره 4، ص55، جامعه شناسي ماکس وبر، ص188-196. 13. مجله مربيان، تابستان 1381، شماره 4، ص56-57؛ علم و دين ص80-81، معماي مدرنيته، ص236-237. 14. درآمدي بر کلام جديد، ص129، مدخل مسائل جديد در علم کلام ،ج1،ص15، 15. كافي، ج‌1، ص: 10 . 16. همان، ص11 . 17. نهج البلاغه، صبحي صالح، ص43، جوادي آملي، عبد الله، تسنيم، جلد 10 ص479. 18. كافي، ج‌1، ص: 16 . 19. رک: كافي، ج‌2، ص54، باب التفکر. 20. مجله: علوم سياسي - دانشگاه باقرالعلوم(ع)، زمستان 1384، شماره 32، ص261-266. 21. تاريخ تمدّن، ويل دورانت، ج‌۱۱، ص۳۱۷. 22 همان، ص322. 23. تمدّن چيست، متمدّن کيست، گلپايگاني قرني، ص۴۰ . 24. مجله مکتب اسلام، سال ۱۵، شماره ۹، ص۱۸ . 25. انبيا، 80 . 26. هود، 37 . 27. کهف، 96 . 28. جامعه در قرآن، ص198- 202 . 29. مجله مربيان، تابستان 1381، شماره 4، ص56.

روزنامه كيهان، شماره 21541 به تاريخ 2/11/95، صفحه 8 (معارف)