نویسنده: محمد مهدی فجری
میان همه مردم جهان، رسم است که هرکار مهم و پرارزشی را به نام بزرگی از بزرگان آغاز می‌کنند، و نخستین کلنگ هر موسسه ارزنده ای را به نام کسی بر زمین می‌زنند که به او علاقه دارند؛ یعنی آن کار را از آغاز با شخصیت موردنظر ارتباط می‌دهند. انبیای الهی به انسانهای موحد این گونه تعلیم داده اند که برای پاینده بودن یک برنامه و جاوید ماندن یک تشکیلات، لازم است آن را به موجود پایدار و جاویدانی ارتباط دهیم؛ موجودی که فنا در ذات او راه ندارد؛ زیرا همه موجودات این جهان به سوی کهنگی و زوال می‌روند و تنها موجود باقی و ابدی، ذات پاک الهی است.
اهمیت بسم الله
نقش و اهمیت شروع هرکار با نام پروردگار تا آنجا است که رسول خدا(ص) می‌فرماید:«قال الله تبارک و تعالی کل امر ذی بال لایذکر بسم الله فیه فهو ابتر؛ خداوند متعال می‌فرماید: هر کار مهمی‌که درآن «بسم الله» ذکر نشود، بی فرجام است.»
سرآغاز هر نام، نام خداست
که بی نام او نامه یکسر خطاست پایداری و بقای عمل، بسته به ارتباطی است که با خدا دارد؛ از اینرو خداوند بزرگ درنخستین آیات قرآن بر پیامبر رحمت، دستور می‌دهد که تبلیغ اسلام را با نام خدا شروع کند: اقرا باسم ربک. (علق/1) حضرت نوح (ص) درآن طوفان سخت و عجیب، هنگام سوار شدن بر کشتی و حرکت روی امواج کوه پیکر آب که هر لحظه با خطرهای فراوانی روبه رو بود، برای رسیدن به سر منزل مقصود و پیروزی بر مشکلات، به یاران خود دستور می‌دهد که هنگام حرکت و توقف کشتی:«بسم الله» بگویند:[ و قال ارکبوا فیها بسم الله مجراها و مرساها؛ (هود41) «و گفت درکشتی سوار شوید.«بسم الله»، معبر و محل عبور و [موجب]متوقف شدنش است.» سرانجام، آنها این سفر پرمخاطره را با پیروزی، پشت سرگذاشتند و با سلامت و برکت از کشتی پیاده شدند.
همچنین سلیمان نبی(ص) سرآغاز نامه به ملکه سبا، را «بسم الله» قرار می‌دهد:انّه من سلیمان و انه بسم الله الرحمن الرحیم (نمل30)«این نامه از سلیمان است و چنین است: به نام خداوند بخشنده مهربان.»
مرد دانا سخن ادا نکند- تا به نام حق، ابتدا نکند
طبق همین اصل، تمام سوره های قرآن با بسم الله آغاز می‌شود تا هدف اصلی که همان هدایت و سوق بشر به سعادت است از آغاز تا انجام با پیروزی قرین باشد.
درباب علت انتخاب «بسم الله الرحمن الرحیم» برای آغاز هرکار، می‌توان به چند مورد اشاره کرد:
1- الله، جامع ترین نام
جمله «بسم الله»، حاوی کلمه، «الله» است که جامع‌ترین نامهای خدا می‌باشد؛ زیرا با بررسی اسا می‌خدا در قرآن مجید و یا سایر منابع اسلامی نشان می‌دهد که هرکدام از آنها یک بخش خاص از صفات خدا منعکس می‌سازد. تنها نا می‌که اشاره به تمام صفات و کمالات الهی می‌کند یا به تعبیر دیگر، جامع صفات جلال و جمال است، همان «الله» است.
2- رحمت عام و خاص خدا
مشهور درمیان گروهی از مفسران، این است که صفت «رحمان»، اشاره به رحمت عام خدا دارد که شامل دوست و دشمن، مومن و کافر و نیکوکار و بد کار است؛ زیرا می‌دانیم «باران رحمت بی حسابش، همه را رسیده، و خوان نعمت بی دریغش، همه جا کشیده.» همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهره مندند و روزی خویش را از سفر گسترده نعمت های بی پایانش بر می‌گیرند. این، همان رحمت عام او است که پهنه هستی را دربرگرفته و همگان در دریای آن غوطه ورند.
«رحیم» اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیع،صالح و فرمانبردار است، زیرا آنها به حکم ایمان و عمل صالح،شایستگی این را یافته اند که از رحمت، بخشش و احسان خاصی بهره‌مند شوند که آلودگان و بدکاران از آن سه می‌ندارند.
به نام آنکه الله است نامش
بود از هر سخن برتر کلامش
به نام آنکه رحمان و رحیم است
به نام آنکه خلاق کریم است
3- تاثیر فکری و اخلاقی «بسم الله»
قرآن، یکتا کتاب توحید و برای تکامل فکری بشر است. سوره‌های این هدیه الهی با جمله «بسم الله» آغاز می‌شود تا انسان را متوجه سازد که همه تعالیم و دستورهای پروردگار، از مبدا حق و از مظهر رحمت است (جز سوره توبه که آیاتش نماینده قهر با مردم لجوج و اعلام قطع رابطه رحمت با آنها است). دستور گفتن این رمز برای آن است که روی فکر و دل را از غیر خدا برگرداند تا انسان، همه جهان و هر عملی را از نظر توحید بنگرد و به سوی وحدت و ارتباط بگراید، و نام های بت ها و قدرتمندان را در آغاز کارهای مهم، از خاطر بزداید تا از پراکندگی برهد و نگرانی به خود راه ندهد.
اهمیت فوق العاده آغاز کار با «بسم الله»
در روایات اسلامی به قدری به این آیه از قرآن مجید اهمیت داده شده است که آن را هم ردیف «اسم اعظم الهی» معرفی کرده‌اند. امام علی بن موسی الرضا(ع) می‌فرماید: «بسم الله الرحمن الرحیم اقرب الی اسم الله الاعظم من ناظر العین الی بیاضها. بسم الله الرحمن الرحیم، به اسم اعظم خدا نزدیک تر از سیاهی چشم است، به سفیدی آن.»
آنچه از میان روایات امامان معصوم: درباره اهمیت «بسم الله الرحمن الرحیم» به دست می‌آید عبارت است از: 1- امامان معصوم: هیچ کاری را بدون گفتن این جمله آغاز ن می‌کردند.
2- سفارش می‌کردند غذا را با این جمله آغاز و اگر چند غذا تناول می‌کنید برای هر کدام جداگانه «بسم الله» بگویید و چنانچه فراموش کردید، جمله «بسم الله علی اوله و آخره» را بر زبان جاری کنید. این مطلب، به اهمیت فوق العاده شروع غذا با نام خداوند اشاره می‌کند
3- بلند گفتن و آشکار کردن «بسم الله الرحمن الرحیم» بسیار سفارش شده است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «حدثنی ابی عن ابیه عن جده عن علی بن ابی طالب انه قال التقیه دینی و دین آبائی فی کل شیء الافی تحریم المسکر و خلع الخفین عند الوضوء و الجهر ببسم الله الرحمن و الرحیم؛ پدرم از پدرانش روایت کرده است که علی بن ابی طالب(ص) فرمود: تقیه در هر چیز، دین من و دین پدران من است؛ جز در تحریم مست کننده و در کندن کفش، [برای مسح] هنگام وضو و در بلند گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم».»
4- امام زین العابدین(ع) در فضیلت «بسم الله الرحمن الرحیم» می‌فرماید: «ان الله قد فضل محمدا بفاتحه الکتاب علی جمیع النبیین ما اعطاها احدا قبله الاما اعطی سلیمان بن داود من بسم الله الرحمن الرحیم فرآها اشرف من جمیع ممالکه کلها التی اعطیها فقال یا رب ما اشرفها من کلمات انها لآثر من جمیع ممالکی التی وهبتها لی قال الله تعالی یا سلیمان و کیف لاتکون کذلک و ما من عبد و لاامه سمانی بها الااوجبت له من الثواب الف ضعف ما اوجبت لمن تصدق بالف ضعف ممالک یا سلیمان هذه سبع ما اهبه لمحمد سیدالنبیین تمام فاتحه الکتاب الی آخرها؛6 خداوند با سوره فاتحه ا لکتاب، پیامبر اکرم(ص) را بر تمام پیامبران برتری بخشید؛ به گونه ای که به احدی قبل از ایشان، این سوره را اعطا نکرده بود؛ مگر آنچه که به سلیمان بن داود عطا کرد که همان بسم الله الرحمن الرحیم است. وی این جمله را بالاتر از تمام سرزمین هایی که به او ارزانی شده بود، می‌دانست پس گفت: پروردگارا! چه کلمات عالی و شریفی است. این جمله از تمام سرزمین هایم که به من بخشیدی گرامی‌تر است. خداوند متعال فرمود: ای سلیمان! چگونه چنین نباشد درحالی که هیچ مرد و زنی نیست که مرا با این جمله بخواند مگر آن که هزار برابر ثوابی برای او مقرر می‌کنم که برای کسی که هزار برابر سرزمین‌های تو را صدقه می‌دهد، مقرر می‌نمایم. ای سلیمان! این جمله یک هفتم آن چیزی است که به محمد(ص) سید پیامبران بخشیدم که همانا تمام فاتحه الکتاب است.»
5- در اهمیت این جمله، همین بس که اگر حیوان حلال گوشتی بدون «بسم الله» ذبح شود، خوردن گوشت آن، حرام است. این حکم شرعی اسلام، حکایت از تاثیر فراوان «بسم الله» در امور دنیوی نیز دارد.
آثار گفتن «بسم الله»
1- در وضو
در تفسیر امام حسن عسکری(ع) در ثواب شروع وضو با بسم الله آمده است: «و ان قال فی اول وضوئه بسم الله الرحمن الرحیم طهرت اعضاوه کلها من الذنوب؛ و اگر گفت بسم الله در آغاز وضویش، باعث پاک شدن همه اعضا از گناهان می‌شود.» رسول خدا(ص) به فردی که درباره ثواب وضو سوال داشت، فرمود: «فاعلم انک اذا ضربت یدک فی الماء و قلت بسم الله الرحمن الرحیم تناثرت الذنوب التی اکتسبتها یداک فاذا غسلت وجهک تناثرت الذنوب التی اکتسبتها عیناک بنظرهما و فوک بلفظه فاذا غسلت ذراعیک تناثرت الذنوب عن یمینک و شمالک فاذا مسحت راسک و قدمیک تناثرت الذنوب التی مشیت الیها علی قدمیک فهذا لک فی وضوئک؛ بدان! چون دستت در آب بری و «بسم الله الرحمن الرحیم» بگویی، گناهانی که دست هایت انجام داده فرو می‌ریزد و چون چهره خویش را بشویی، گناهانی که چشم هایت با نگاه کردنشان انجام داده اند از بین می‌رود، همچنین گناهان دهانت که تلفظ کرده زدوده می‌شود و وقتی دو دست خود را از آرنج بشویی، گناهان، از دست راست و چپت فرو می‌ریزد و چون بر سر و پشت پاهای خود مسح کشی، گناهانی از بین می‌رود که قدم هایت به سوی آنها گام برداشته اند. پس این، پاداش وضوی تو است.»
حضرت علی(ع) می‌فرماید: «ان من توضا فذکر اسم الله طهر جمیع جسده و کان الوضوء الی الوضوء کفاره لما بینهما من الذنوب و من لم یسم لم یطهر من جسده الاما اصابه الماء هر کس وضو بگیرد و نام خدا را ذکر کند (بسم الله الرحمن الرحیم بگوید) تمام بدنش پاک می‌شود و این وضو تا وضو [بعد]، خود کفاره گناهان میان دو وضو است و هر کس بسم الله نگوید، فقط اندام‌هایی که آب به آنها رسید پاک می‌شود.»
2- تعلیم به کودکان
پیامبر خدا(ص) فرمود: «انه اذا قال المعلم للصبی قل بسم الله الرحمن الرحیم فقال الصبی بسم الله الرحمن الرحیم کتب الله براءه للصبی و براءه لابویه و براءه للمعلم .
هرگاه معلم به کودک بگوید: بگو: «بسم الله الرحمن الرحیم»، پس کودک بگوید: «بسم الله الرحمن الرحیم»، خداوند برای این کودک و پدر و مادر او و این معلم، برائت [از آتش] خواهد نوشت.»
3. هنگام افطار
امام کاظم(ع) از پدرانش نقل می‌فرماید: «ان لکل صائم عند فطوره دعوه مستجابه فاذا کان اول لقمه فقل بسم الله [اللهم] یا واسع المغفره اغفرلی قال و فی روایه اخری بسم الله الرحمن الرحیم یا واسع المغفره اغفرلی فانه من قالها عند افطاره غفرله. همانا برای هر شخص روزه دار، هنگام افطارش، دعای مستجابی است. پس هنگام لقمه نخست، بگو: «بسم الله یا واسع المغفره اغفرلی» و در روایت دیگر است (که بگو:) «بسم الله الرحمن الرحیم یا واسع المغفره اغفرلی.» پس کسی که هنگام افطارش، این کلمات را بگوید، آمرزیده خواهد شد.»
4. هنگام دعا
رسول خدا(ص) فرمود: «لایرد دعاء اوله بسم الله الرحمن الرحیم؛ دعای آغاز شده با بسم الله الرحمن الرحیم رد ن می‌شود.»
5. هنگام گرفتاری
امام صادق(ع) درباره تاثیر «بسم الله» می‌فرماید: «الااعلمک کلمات اذا وقعت فی ورطه او بلیه فقل بسم الله الرحمن الرحیم لاحول و لاقوه الابالله العلی العظیم فان الله یصرف بها عنک ما یشاء من انواع البلاء؛ آیا برای زمان نابودی و هلاکت، کلماتی به تو بیاموزم؟ پس بگو: «بسم الله الرحمن الرحیم لاحول و لاقوه الابالله العلی العظیم»، که خداوند به سبب آن، هر نوع بلایی را که بخواهد از تو دفع می‌کند.»
6. اثر «بسم الله» در دفع بلا
امام کاظم(ع) به مفضل بن عمر فرمود: «یا مفضل احتجب من الناس کلهم ببسم الله الرحمن الرحیم و بقل هوالله احد اقراها عن یمینک و شمالک و من بین یدیک و من خلفک و من تحتک و من فوقک و اذا دخلت علی سلطان جائر حین تنظر الیه فاقراها ثلاث مرات واعقد بیدک الیسری ثم لاتفارقها حتی تخرج من عنده؛ ای مفضل! با «بسم الله الرحمن الرحیم و با قل هوالله احد»، خود را از تمام مردم بپوشان. آن را سمت راست و چپ و مقابل و پشت سر و پایین و بالای خودت بخوان و هرگاه بر حاکم ظال می‌وارد شدی و نگاهت به او که افتاد، آن را سه مرتبه بخوان و دست چپ خود را گره بزن، سپس آن را باز نکن تا از نزدش خارج شوی.»
7. هنگام خروج از منزل
امام باقر(ع) می‌فرماید: «من خرج من بیته فقال بسم الله الرحمن الرحیم قال له الملکان هدیت و اذا قال لاحول و لاقوه الابالله العلی العظیم قالاله وقیت و اذا قال توکلت علی الله قالاله کفیت فیقول الشیطان کیف اصنع بمن هدی و وقی و کفی؛15 هرکس که از خانه اش خارج شود و «بسم الله الرحمن الرحیم» بگوید، دو فرشته به او می‌گویند: هدایت شدی و هرگاه بگوید: «لاحول و لاقوه الابالله العلی العظیم»، به او می‌گویند: نگاه داشته شدی و هرگاه بگوید: «توکلت علی الله»، به او می‌گویند کفایت شدی. [در اینجا] شیطان می‌گوید: چه کار کنم با کسی که هدایت شده، نگاه داشته شده و کفایت شده است.»
8. در مسائل زناشویی
امام صادق(ع) می‌فرماید: «اذا اتی احدکم اهله فلیذکرالله فان من لم یذکرالله عندالجماع و کان منه ولد کان ذلک شرک شیطان و یعرف ذلک بحبنا و بغضنا؛ هر یک از شما چون با همسرش خلوت کند، خداوند را یاد کند (بسم الله الرحمن الرحیم بگوید)؛ زیرا هرکس هنگام نزدیکی، نام خدا را نبرد و فرزندی به وجود آورد شیطان در آن دخالت کرده باشد و این مطلب، با دوستی و دشمنی با ما مشخص می‌شود.»
9. در شروع غذا
ابی سیار می‌گوید: به امام صادق(ع) گفتم: «انی اتخم قال سم قلت قد سمیت قال فلعلک تاکل الوان الطعام قلت نعم قال فتس می‌علی کل لون قلت لاقال فمن هاهنا تتخم؛ من [هنگام خوردن غذا ناراحت می‌شوم و] تخمه می‌کنم. فرمود: [غذای خود را] با نام خدا آغاز کن، گفتم: چنین می‌کنم. فرمود: شاید غذاهای رنگارنگ می‌خوری؟ گفتم: بله. فرمود: بر هر رنگی نام خدا می‌بری؟ گفتم: نه. فرمود: پس بدین سبب ناراحت می‌شوی [و تخمه می‌کنی].»
آنچه گذشت، خلاصه ای از صدها روایت درباره فضیلت و آثار «بسم الله الرحمن الرحیم» بود؛ ولی متاسفانه، نوشتن این جمله در ابتدای نوشته ها کمرنگ شده است و احترام بایسته و شایسته به این کلام گزارده ن می‌شود؛ در حالی که در میان هزاران حدیث از ائمه اطهار: یک نوشته با کلمه بسمه تعالی و مشابه آن مشاهده نشده است.