بیانی مختصر از شرح احوال انسان پس از مرگ تا قیامت

نویسنده: علی جواهردهی

برزخ و برزخیان

آینده مبهم انسان، یکی از دغدغه‌های بشر است. با این که بسیاری از مردم فاقد قدرت پیش بینی و پیش گویی آینده کوتاه خود هستند، آینده پس از مرگ، هراس انگیزتر می‌نماید. این ناشناخته ماندن آینده، آدمی را چنان به هراس می‌افکند که به هر چیزی برای شناخت آن چنگ می‌زند. البته هراس انگیزی آینده از جهت تیرگی و تاریکی آن نیست، بلکه از آن جهت هراس انگیز است که اطلاعات و دانش کمی از آن دارد. در حقیقت ابهام آینده است که هراس انگیز می‌نماید.

انسان‌ها در طول تاریخ کوشیده‌اند تا به هر شکلی شده از آینده خود به ویژه آینده پس از مرگ اطلاعاتی به دست آورند. از آن جایی که برخی از انسان‌ها گاه به عللی پس از مرگ زنده می‌شوند و به دنیا باز می‌گردند، به عنوان منبع اطلاعاتی مورد استفاده حتی دانشمندان قرار می‌گیرند، اما به نظر می‌رسد که این دسته اخبار و اطلاعات نتوانسته است تصویر روشنی از دنیای دیگر به دست دهد. با این همه علاقه به مطالعه در این زمینه از سوی همه انسان‌ها وجود دارد و در این میان دانشمندان علوم گوناگون در صف مقدم این تحقیقت و پژوهش‌ها هستند.

علاقه مندی بشر به دانش و اطلاعات مربوط به زندگی پس از مرگ موجب شده تا اسلام نیز به این مباحث علاقه نشان دهد و گوشه هایی از زندگی پس از مرگ را تبیین کند. البته از نظر اسلام، زندگی اصلی آن چیزی است که انسان پس از حیات مجدد در معاد به دست می‌آورد و آن چه تا پیش از قیامت برای انسان وجود دارد، نوعی زندگی خاص است که از آن به زندگی برزخی یاد می‌کند. این زندگی به جهاتی مورد توجه قرار گرفته است؛ زیرا بیانگر حقایقی درباره زندگی اخروی پس از رستاخیز است، هر چند که به عللی نمی‌تواند تصویر روشنی از آن زندگی ارایه دهد، زیرا چنان که از نام این زندگی روشن می‌شود، زندگی برزخی است. نویسنده در این مطلب با بررسی و تحلیل آیات قرآنی بر آن است تا تصویری روشن از زندگی برزخ ارایه دهد تا شباهتها و تفاوتهای آن با زندگی دنیوی و اخروی روش شود با هم این مطلب را از نظر می‌گذرانیم.

اگر به مناطق کوهستانی رفته و تجربه مه را نیز داشته باشید، می‌توانید گوشهای از حقیقت برزخ را به دست آورید. مه که ابرهای سنگین و آب دار در سطح زمین است، هرگاه به حد اشباع برسد، چنان فضا را آکنده می‌سازد که قدرت دید انسان به کم‌ترین حد کاهش می‌یابد. در این حالت همه چیز طوری دیگر دیده می‌شود.

زندگی در مه

انسان‌ها در زندگی برزخی خود این گونه هستند؛ زیرا برزخ حایل میان دو چیز است، به گونه‌ای که برخی از خصوصیات هر دو چیز را با خود دارد، در حالی که تفاوت‌های روشنی نیز با آن دو چیز دارد. زندگی برزخی به گونه‌ای است که می‌توان آن را زندگی مه آلود نامید. در این زندگی، بخشی از خصوصیات مادی دنیا به شکل رقیق تر و لطیف تر وجود دارد، و از سویی دیگر، همانند عالم ارواح و مجردات می‌باشد. نمونه این گونه زندگی را بارها در خواب و رویا تجربه کردهاید.

انسان در هنگام رویا، به عالمی می‌رود که از آن به عالم مثال یاد می‌شود. در این عالم، همه چیز عالم دنیا و مادی به شکل دیگر وجود دارد. هر چیزی، شکل و صورت و ابعاد دارد. لذت و عذاب و خوشی و ناخوشی را می‌توان احساس و درک کرد. با این همه شباهتی تمام به عالم دنیا و مادیات ندارد. خداوند در آیه 42 سوره زمر بیان می‌کند که انسان‌ها در خواب، مرگ را تجربه می‌کنند؛ زیرا روح آدمی از تن بیرون می‌رود و در عالم برزخ سیر و حرکت می‌کند و سپس به درون تن بازگردانده می‌شود. البته برخی از مردم در هنگام مرگ خوابی، به عوالم برتر چون عالم عقول و مجردات نیز می‌روند، ولی این سیر در عوالم برتر برای بیش تر مردم شدنی نیست و تنها در عالم برزخ سیر و سفر می‌کنند. انسان‌ها تنها زمانی وارد عالم برزخ می‌شوند که مرگ، آنان را در برگیرد و جان را به جان آفرین تسلیم نمایند. از این رو خداوند آغاز زندگی برزخی انسان‌ها را پس از مرگ ایشان می‌داند. (مومنون، آیات 99 و 100) انسان‌ها هنگامی که وارد عالم برزخ می‌شوند تا روز رستاخیز در آن عالم باقی می‌مانند (همان) و در آن روز است که برانگیخته شده و زندگی دیگری با شکل و صورتی دیگر را آغاز می‌کنند.

ویژگی‌های عالم برزخ

عالم برزخ همانند عالم دنیا، دارای شب و روز است. (غافر، آیات 45 و 46) هم چنین عالم برزخ همانند عالم دنیا، دارای شرایط زیست بشر می‌باشد و انسان‌ها در آن جا می‌خورند و می‌آشامند و با هم گفت و گو می‌کنند و گرد هم می‌آیند. البته از آن جایی که عالم برزخ، دروازه‌ای به عالم قیامت است، با زندگی زمینی این تفاوت را دارد که انسان‌ها بر اساس نوع زندگی خود در زمین، از امکانات آن جا بهره می‌برند. به سخن دیگر، در عالم دنیا، بر پایه رحمت رحمانی همه انسان‌ها بی توجه به اعتقادات و اعمال خود از روزی خداوندی بهره می‌برند و حتی کافران گاه از وضعیت بهتری برخوردار هستند؛ در حالی که زندگی در عالم برزخ با توجه به اعتقادات و اعمالی است که انسان در دنیا داشته است. به این معنا می‌توان گفت که عالم برزخ خود همانند عالم قیامت است و هر کسی نتیجه ای از اعتقادات و اعمال خویش را می‌بیند. براین اساس، زندگی انسان‌ها در عالم برزخ با توجه به کفر و ایمان و عمل صالح و طالح، خوب و بد خواهد بود. از این رو برای عالم برزخ همانند عالم آخرت، بهشت و جهنمی برزخی است. بنابراین کسانی که دارای ایمان و عمل صالح در زندگی دنیا بودند، در عالم برزخ، در بهشت برزخی وارد شده و از عطایا و نعمت‌های بهشت برزخی بهره مند خواهند شد. (آل عمران، آیات 169 و 171)

برخورداری شهیدان از آسودگی خاطر در پرتو عنایت الهی در عالم برزخ و بهشت برزخی (محمد، آیات 4 و 5) از جمله مطالبی است که در آیاتی چند در قرآن مورد تاکید قرار گرفته است.

از آن جایی که عالم برزخ همانند عالم آخرت است، حیات برزخی که پس از مرگ دنیوی اتفاق می‌افتد (غافر، آیه 11) هر چند که برای انسان‌هایی که در دنیا زندگی می‌کنند، غیرقابل احساس و درک است (بقره، آیه 154) حیاتی واقعی است و این گونه نیست که این عالم یک خواب طولانی باشد. از این رو در عالم برزخ، مساله پرسش و پاسخ و سوال و جواب مطرح می‌شود (ابراهیم، آیه 27) و دو فرشته بر انسان وارد شده و از او درباره پروردگار، دین و پیامبر و امامانش پرسش می‌کنند. (مجمع البیان، ج 5 و 6، ص 482) همچنین در عالم برزخ، برای انسان‌ها رشد و تکامل هم چنان ادامه خواهد یافت و شخص آثار صالح و طالح خویش در دوره زندگی در عالم برزخ را می‌بیند. خداوند در آیات 4 و 5 سوره محمد از اصلاح و رشد معنوی و قلبی شهیدان در عالم برزخ سخن به میان می‌آورد که این معنا خود بیانگر آن است که عالم برزخ نمیتواند عالمی همانند عالم خواب و رویا باشد. به سخن دیگر، این که شهیدان، در عالم برزخ، پس از شهادت از هدایت‌های خاص الهی برخوردار می‌شوند و قلب و «بال» ایشان (مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 145) اصلاح می‌شود، لازمه این اصلاح این است که در عالم برزخ شهیدان به رشد و تکامل معنوی خود ادامه می‌دهند. (المیزان، ج 18، ص 226) هم چنین دیگر انسان‌ها در عالم برزخ باتوجه به اعتقادات و اعمال خویش به ویژه آن هایی را که به عنوان سنت خوب و بد یا باقیات صالح و طالح به جا گذاشته‌اند، بهره مند می‌شوند و آثار و پیامدهای آن در عالم برزخ موجب افزایش رشد کمالی و یا هبوط و سقوط بیش تر آنان می‌شود. به هر حال، از ویژگی‌های عالم برزخ، رشد و تکامل بشر است که همانند دنیا ادامه می‌یابد. با این تفاوت که در عالم برزخ نوعی حسابرسی ابتدایی انجام می‌شود و اشخاص باتوجه به ایمان و کفر و عمل نیک و بد خود، از امکانات بهشتی و یا دوزخی عالم برزخ بهره مند خواهند شد.

عذابهای برزخی

خداوند در آیاتی از قرآن از جمله در آیه 93 سوره انعام از عذاب برزخی ظالمان و ستمکاران در عالم برزخ سخن به میان می‌آورد (روح المعانی، ج 5، جزء 7، ص 325) و در آیات 92 و 93 سوره واقعه عذاب هایی را که برای کافران و اصحاب شمال در نظر گرفته، بر می‌شمارد. از جمله عذاب‌های دوزخ برزخی می‌توان به آب داغ (واقعه، آیات 92 و 93 و نیز تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 230) و آتش برزخی نحل، آیات 25 و 26 و غافر، آیات 45 و 46) اشاره کرد. این عذاب‌های دوزخ برزخی، بسیار اهانت آمیز و خفت بار (انعام، آیه 93) و بد و ناخوشایند (غافر، آیات 45 و 46) است. البته برای برخی تا روز قیامت ادامه می‌یابد و برای برخی زمان‌مند خواهد بود. خداوند در آیات پیش گفته می‌فرماید که عرضه عذاب به صورت همیشگی در بامدادان و شامگاهان برای فرعون و فرعونیان رقم خورده است.

علت این عذاب‌های اخروی، اموری چون استکبار و ظلم (انعام، آیه 93)، افترا به خدا (همان)، پیروی از رهبران (نوح، آیات 21 و 25)، تکذیب (واقعه، آیات 92 و 93)، گمراهی (همان و نیز المیزان، ج 14، ص 226 و البرهان، چ 3، ص 786)، عصیان و لغزش و گناه (نوح، آیات 21 و 25) و غفلت از یاد خدا (طه، آیه 124) می‌باشد.

خداوند درباره کافران گزارش می‌کند که آنها در قیامت وقتی به حقیقت قیامت آگاه می‌شوند، زندگی خود را در دنیا و عالم برزخ کوتاه می‌پندارند. (احقاف، آیات 34 و 35) به هر حال، زندگی در عالم برزخ همانند زندگی در عالم دنیا نسبت به عالم قیامت که زندگی جاودانه است، بسیار کوتاه است. هم چنین زندگی در عالم برزخ، همانند زندگی دنیوی، در نهایت پایانی دارد که از آن به مرگ یاد می‌شود. از این رو کافران با دو مرگ و دو زندگی مواجه می‌شوند. البته از کاربرد واژه احیاء و اماته این معنا به دست می‌آید که کافران در اعتراف خود به زندگی ابتدایی توجهی ندارند؛ از این رو از زنده کردن و میراندن سخن به میان می‌آورند که عبارت است از اماته و میراندنی که پای آدمی را به عالم برزخ باز می‌کند و سپس احیا و زنده کردنی که در عالم برزخ اتفاق می‌افتد و سپس میراندنی که دروازه به سوی آخرت است و در نهایت احیا و زنده کردنی که در قیامت اتفاق می‌افتد. این همان چهار میراندن و زنده کردنی است که کافران به آن اشاره می‌کنند. (بقره، آیه 28 و المیزان،ج1، ص 109 و 110 و نیز همان ج17، ص 313) برخی بر این باورند که آیات 30 و 33 سوره مریم نیز از زندگی حضرت عیسی(ع) در عالم برزخ سخن می‌گوید که در امنیت و سلامت در آن عالم می‌باشد.

از دیگر ویژگی هایی که برای عالم برزخ می‌توان برشمرد، مسئله گفت و گوهایی است که میان برزخیان صورت می‌گیرد. در این گفت و گوها می‌توان این معنا را به دست آورد که ایشان به نوعی آگاهی شهودی دست می‌یابند. از این رو گفته‌اند که عالم برزخ همانند عالم قیامت، عالم شهود و دانش حضوری است و آن چه انسان در آن عالم درک می‌کند، از قبیل علوم حصولی و آگاهی اکتسابی نیست. البته این گونه نیست که کسانی که در عالم برزخ وارد می‌شوند نسبت به همه چیز علم و آگاهی شهودی تمام و کمال یابند. به عنوان نمونه با این که کافران، فرشتگان را می‌بینند و با آنها گفت و گو می‌کنند (فرقان، آیه 22) ولی ایشان نسبت به مدت ماندن خود در عالم برزخ آگاهی و دانشی ندارند (طه، آیه 102 تا 104 و نیز روم، آیات 55 و 56) چنان که گفته شد، عالم برزخ نیز همانند عالم دنیا، عالم کوتاهی است و در نهایت، زندگی در آن پایان می‌یابد و انسان در عالم برزخ دوباره مرگ را تجربه کرده و میرانده شده و دوباره در رستاخیز احیا و زنده می‌شود. (غافر، آیه 11و نیز مجمع البیان، ج7 و 8، ص 814 و تفسیر الصافی، ج6، ص 295 و المیزان، ج17، ص 313)

از دیگر ویژگی‌های عالم دوزخ این است که امکان بازگشت انسان به دنیا در آن وجود دارد. از این جاست که مسئله رجعت معنا می‌یابد. در آیات قرآنی بارها این معنا بیان شده است که کسانی که مرده بودند، از عالم برزخ به عالم دنیا بازگردانیده شدند. از جمله می‌توان به امت حزقیل اشاره کرد که پس از مرگ دسته جمعی به سبب ترک جهاد به طاعون و بیماری که خداوند بر ایشان حاکم می‌کند، دوباره زنده می‌شوند یا داستان زنده شدن مرغان حضرت ابراهیم(ع) یا زنده شدن عزیر و الاغش و یا زنده شدن افراد دیگر که در قرآن گزارش شده است.

بنابراین، عالم برزخ برخلاف عالم قیامت، از این ظرفیت برخوردار است که شخصی که به آن عالم وارد شده به عالم دنیا بازگردد. همین احتمال و امکان بازگشت و رجعت از عالم برزخ به دنیا مشرکان را وسوسه نموده تا از خداوند بخواهند به ایشان امکان رجعت داده شود تا به دنیا بازگشته و کارهای نیک کرده و ایمان واقعی را بروز دهند. (مومنون، آیات 92 تا 100)

آرامش مومنان در برزخ

عالم برزخ به همان اندازه که برای کافران و منافقان و مشرکان سخت است، برای مومنان و نفوس مطمئن، عالم آسایش و آرامش و رفاه است. مومنان در عالم برزخ با آرامش کامل به پرسش‌های فرشتگان پاسخ می‌دهند (ابراهیم، آیه 27) و از امکانات بهشت برزخی بهره مند می‌شوند (فجر، آیات 27 و 30 و مجمع البیان، ج9 و 10، ص 742) و از آسایش و آرامش و راحتی سود می‌برند. (واقعه، آیه 89)

پایان عالم برزخی با برپایی قیامت آغاز می‌شود. (مومنون، آیه 100 و نیز روم، آیات 55 و 56) به این معنا که انسان‌ها در عالم برزخ می‌مانند تا زمانی که جهان دنیا فرو پاشد و پس از آن قیامت بر پا گردد. در آن هنگام عالم برزخ از هم می‌پاشد و نظام دیگری جایگزین نظام دنیا و نظام برزخ می‌شود. به سخن دیگر، نظام دو گانه دنیا و برزخ، تا زمانی است که قیامت بر پا نشده است. هنگامی که نظام آخرت بر پا می‌شود دیگر نظام دو گانه کنونی یعنی دنیا و برزخ نخواهد بود، بلکه تنها نظام قیامتی است که همه هستی را در بر می‌گیرد.

به هر حال، جهان برزخ، جهانی است که برخی از خصوصیات دنیا و آخرت را در خود جمع کرده است. با این همه عالم برزخ، بخشی از جهان پیش از قیامت است و پس از قیامت، دیگر عالمی به نام عالم برزخ وجود نخواهد داشت . از این رو برخی گفته‌اند که عالم برزخ بخشی از عالم دنیا و یا همان نشئه اولی است و با فروپاشی این نظام مادی دنیا و برپایی نشئه آخرت و جهان رستاخیز، دیگر چیزی به عنوان عالم برزخ نخواهد بود. بنابراین، عالم برزخ همانند عالم دنیا، بخشی از نشئه نخست است و تکراری نخواهد داشت.

روزنامه کیهان، شماره 19765، 22/7/89، صفحه 6