كلمات كليدي : شیخ صدوق، ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، خصال، عیون اخبار الرضا
نویسنده :سید حامد شریعتمداری
حیات پربار شیخ صدوق(ره)
ابو جعفر محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى، مشهور به «شیخ صدوق» در سال 305 هجرى قمرى، در خاندان علم و تقوى، در شهر قم دیده به جهان گشود. پدرش، على بن بابویه که با دختر عموى خود ازدواج کرده بود، در نامه‌اى از حسین بن روح (نائب خاص حضرت ) تقاضا کرد تا از حضرت بقیة الله(عج) بخواهد براى او دعا کند و خداوند اولاد صالح و فقیه به او عطا نماید. مدتى بعد، از ناحیه مقدسه این گونه جواب رسید:
«تو از این همسرت صاحب فرزند نخواهى شد؛ ولى به زودى کنیزى دیلمیه نصیب تو مى‌شود که از او داراى دو پسر فقیه خواهى گشت .»
جریان ولادت همراه با تقاضاى کتبى پدر ایشان از محضر امام زمان (عج) و دعاى آن حضرت بوده، در کتاب کمال الدین به صورت حدیث آمده است .
پدر بزرگوارش، على بن حسین بن موسی بن بابویه قمى، از برجسته‌ترین علما و فقهاى بزرگ زمان خود بود. در آن روزگار با آنکه عالمان و محدثان بسیارى در قم مى‌زیستند، پرچم هدایت و مرجعیت فتوا بر دوش این بزرگوار (على بن بابویه پدر شیخ صدوق) بوده است . شیخ صدوق بیش از بیست سال از دوران پر برکت حیات پدر را درک کرد و در این مدت از محضر پدر و سایر علماى قم کسب علم و حکمت نمود.
او در سن 22 یا 23 سالگى بود که پدر بزرگوارش دار فانى را وداع کرد. از آن پس وظیفه سنگین نشر احادیث آل محمد(ص) و هدایت امت به عهده وى قرار گرفت و دوران جدیدى از زندگى او آغاز گردید .
شخصیت علمى
شیخ صدوق از بزرگترین شخصیت‌هاى جهان اسلام و از برجسته‌ترین چهره‌هاى درخشان علم و فضیلت است. ایشان اگرچه در علوم مختلف اسلامی صفحات زرین بسیاری نگاشته، اما شخصیت فقهی ایشان چشمگیرتر است. او اول کسی بود که فقه را به شیوه‌ای غیر از فقه روایی با عبارات خود آورد و در جمع میان ادله و بررسی کتب و اصول چیره دست بود لذا وی از پایه گذاران فقه شیعه‌به‌شمارمی‌رود .
در علم رجال نیز کلامش حجت و منبع شناخت وثاقت و ضعف روات است. کتب حدیثی وی از معتبرترین منابع حدیثی ما به شمار آمده سهم زیادی را در دسته بندی روایات و جمع آوری آن بر عهده دارد.
او که نزدیک به عصر ائمه(ع) مى‌زیست، با دیدن شبهات مردم در مساله غیبت و امام دوازدهم با تالیف کتاب‌هاى نفیس و با ارزش، خدمات شایسته ای در هدایت مردم ارائه نمود. همچنین در سفرهای بسیار خود، منشأ خدمات بسیاری برای مسلمین بوده است.
سفرها
ایشان با درخواست مردم ری برای اقامت به آنجا رفت. سپس به سمت مشهد مسافرت نمود و در بازگشت نیشابور را که یکی از مراکز تجمع اصحاب بود برای اقامتی کوتاه برگزید و از محضر بزرگانی چون عبدالواحد محمد بن عبدوس نیشابوری استفاده نمود. لذا وی را ملقب به شیخ مشایخ خراسان نمودند. سپس عازم بغداد گشت و پس از چندی به سفر خانه خدا رفت و در بازگشت کوفه را انتخاب نمود و در آنجا به جمع کردن احادیث کوفیین پرداخت. و در ادامه به همدان، بلخ، سمرقند و ... رفت. سفرهای بسیار این بزرگوار با وجود مشقتهای سفر آن زمان، به قصد گردآوری احادیث، اجازات و نشر معارف و عقاید حقه در دفاع از مکتب تشیع بود. او در همین سفرها از حدود 260 نفر روایت کسب نمود و در یکی از همین سفرها به درخواست "شریف الدین ابوعبدالله المعروف" برای شناخت حلال و حرام و احکام کتاب گرانسنگ فقیه را نگاشت.
شخصیت شیخ از منظر بزرگان
شیخ طوسى در معرفى شیخ صدوق مى‌گوید:
«او دانشمندى جلیل القدر و حافظ احادیث بود. از احوال رجال، کاملا آگاه و در سلسله احادیث، نقادى عالى مقام به شمار مى‌آمد. بین بزرگان قم، از نظر حفظ احادیث و کثرت معلومات مانند نداشت و در حدود سیصد اثر تالیفى از خود به یادگار گذاشته است.»
رجالى کبیر نجاشى، چنین مى‌نویسد:
«ابو جعفر (شیخ صدوق) ساکن رى، فقیه و چهره برجسته شیعه در خراسان است، او به بغداد نیز وارد شد و با این که در سن جوانى بود همه بزرگان شیعه از او استماع حدیث مى‌کردند.»
اساتید
1- پدر بزرگوارش، على بن حسین بن موسى بن بابویه قمى؛
2- محمد بن حسن بن احمد بن ولید؛
3- حمزة بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زید بن على(ع)؛
4- ابو الحسن محمد بن قاسم؛
5- ابو محمد قاسم بن محمد استرآبادى؛
6- ابو محمد عبدوس بن على بن عباس گرگانى؛
7- محمد بن على استرآبادى و ...
شاگردان
1- برادرش حسین بن على بن موسى بن بابویه قمى؛
2- شیخ مفید؛
3- ثقة الدین حسن بن حسین بن على بن موسى بن بابویه، برادرزاده صدوق؛
4- على بن احمد بن عباس، پدر شیخ نجاشى؛
5- ابو القاسم على بن محمد بن على خزاز؛
6- ابن غضائرى، ابو عبدالله حسین بن عبید الله بن ابراهیم؛
7- شیخ ابو الحسن جعفر بن حسین حسکه قمى، استاد شیخ طوسى؛
8- شیخ ابو جعفر محمد بن احمد دوریستى، معاصر شیخ طوسى؛
9- ابو زکریا، محمد بن سلیمان حمرانى؛
10- شیخ ابو البرکات و بسیاری از بزرگان در بلاد مختلف.
تالیفات
تالیفات فراوان و گوناگون وى در علوم و فنون مختلف اسلامى، هر کدام گوهرى تابناک و گنجینه‌اى پایان ناپذیر است که هم اکنون نیز با گذشت بیش از یک هزار سال از تاریخ تالیف آنها، به جاى فرسودگى و بى‌رونقى، روز به روز بر ارزش و اعتبار آن افزوده شده و جایگاهى بس رفیع و والا یافته‌اند و در صدر قفسه کتابخانه‌ها و در سینه فقها و دانشمندان جاى دارند.
از جمله تألیفات ایشان است:
1- من لا یحضره الفقیه؛
2- مدینة العلم؛
3- کمال الدین و تمام النعمة؛
4– التوحید؛
5- الخصال
6- معانی الأخبار
7- عیون أخبار الرضا علیه‌السلام
8- الأمالی
9- المقنع فی الفقه
10- الهدایة بالخیر
این عالم بزرگ و آخرین بازمانده خاندان صدوق، پس از عمرى طولانى و پر برکت در سال 381 هجرى دیده از جهان فانى فرو بست و به سراى باقى شتافت و در نزدیکی عبدالعظیم حسنی مدفون است.