نويسنده: مرتضي فرج اللهي
بسياري از مردم به سبب برخي از ارتباطات اجتماعي به سعادت مي رسند و بسياري نيز نگون‌بخت مي شوند و در دنيا سر از زندان و گوشه خيابان و خرابه ها درمي آورند و دنيا و آخرتشان را تباه مي سازند. اين ارتباط اجتماعي به ويژه در قالب دوستي و همنشيني با افراد به سبب نقش سرنوشت ساز آن همواره از سوي خدا و معصومان(ع) مورد توجه و اهتمام بوده و مطالب بسياري در اين باره گفته و نوشته شده است. در اين مطلب به گوشه اي از نقش مجالست با خوبان و بدان در زندگي دنيوي و اخروي اشاره شده است.
سنت ارتباط اجتماعي، نياز طبيعي
انسان موجودي اجتماعي است. اجتماع به حالت گفته مي شود که افراد نقشي را به عهده مي گيرند و مسئوليتي دارند و در قالب حقوق و تکاليف به نيازهاي يکديگر پاسخ مي‌دهند و آن را برآورده مي سازند. اين حالت در دنيا امري طبيعي و از سنت هاي الهي است؛ زيرا انسان بدون ديگري نمي تواند نيازهاي خويش را برآورده سازد و به کمالي از کمالات دست يابد. بر همين اساس، سنت تفضيل و برتري ميان افراد قرار داده شده و تسخيرگري به عنوان سنت الهي در جامعه و اجتماع مطرح شده است. (زخرف، آيه32)
روابط اجتماعي اقتضائاتي دارد که از جمله آنها عدالت در تعامل و اجراي قوانين، احسان نسبت به ديگران در قالب بخشيدن و خيررساني، عفو و گذشت و حتي ايثار و گذشتن از حق خويش براي حفظ مصالح اهم و مهم تر است. برخي از نيازهاي انساني که عاطفي است در قالب تشکيل خانواده و از طريق همسران و فرزندان و برخي ديگر در قالب دوستي و رفاقت و مانند آنها برآورده و برطرف مي شود.
دوستي به معناي ياري، رفاقت، عشق و محبت و نيز به معناي آشنايي توأم با مهر و محبت و عشق، از مهم ترين راه ها در حوزه روابط اجتماعي سالم است که بسياري از نيازهاي عاطفي و حتي مادي دو طرف بدون آنکه در چارچوب قوانين سخت گيرانه عدالتي باشد، در قالب احسان و مودت و اکرام برآورده مي شود.
در قرآن به مسئله دوستي توجه ويژه اي مبذول شده است؛ زيرا پس از همسر، مهم ترين امري است که تأثير بسزا در سرنوشت بشر و خوشبختي و بدبختي افراد دارد. از همين رو در آيات قرآن به ابعاد و مسائل دوستي با استفاده از واژگاني چون «ود»، «الف و الفت»، «خليل»، «ولي»، «حب»، «قرين»، «صديق»، «رفيق»، «صاحب» و مشتقات آنها پرداخته شده است.
از نظر قرآن، هر کسي با کسي دوستي مي ورزد که متناسب با روحيات اوست و کمالات را در چنين روابطي مي داند. چنانکه در ضرب المثل معروف آمده: کبوتر با کبوتر باز با باز/ کند هم جنس با هم جنس پرواز. اين هم جنسي در روحيات و کمالاتي است هر يک آن را مطلوب دانسته و در ساختار ارتباط اجتماعي خواهان تأمين آن هستند؛ هر چند که در مصداق و يا روش دستيابي به کمالات به اشتباه بروند، ولي از نظر اين دوستان، کمال همان چيزي است که در اين روابط اجتماعي به دست مي آورند. لذا در روايات آمده فرد را بايد با نگاه به دوستان و هم‌نشينانش شناخت.
پيامبر خدا(ص) مي فرمايد: المرء علي دين خليله، فلينظر احدکم من يخالل؛ آدمي بر آئين دوست خود است؛ پس هر يک از شما مواظب باشد که با چه کسي دوستي مي کند. (الامالي للطوسي، ص518، حديث1135.) و نيز مي فرمايد: اختبروا الناس باخدانهم؛ فانما يخادن الرجل من يعجبه؛ مردم را با دوستانشان بيازمائيد؛ زيرا آدمي با کسي که از رفتارش خوشش بيايد، دوستي مي کند. (تنبيه الخواطر، ج2، ص249).
بهترين ها و بدترين ها در دوستي
از نظر قرآن بهترين ها در دوستي جز پيامبران، صالحان، صديقان، گواهان اعمال و کساني که خداوند به آنان نعمت ايمان و ولايت بخشيده نيستند (نساء، آيه69)؛ چنانکه دوستان بد همان کساني هستند که در زمره شيطان و دوستان او قرار دارند. اين افراد شامل کافران (اعراف، آيه 27)، گمراهان (اعراف، آيه30)، جدال کنندگان به باطل (انعام، آيه21)، افراد ناباب (فرقان، آيات 27 و 28) و مانند آنها هستند و به عنوان بدترين همنشينان به شمار مي روند.
اينکه بر دوستي و همنشيني با برخي از افراد تأکيد و از برخي ديگر نهي شده است، به سبب همين نقش سرنوشت ساز آنان در خوشبختي و بدبختي افراد است. امام علي(ع) در اين باره هشدار مي دهد و مي فرمايد: جليس الخير نعمه، جليس الشر نقمه؛ همنشين خوب، نعمت است و همنشين بد، مصيبت. (شرح غررالحکم: ج3، ص396، ح4720-4719.)
امام علي(ع) به مردم هشدار مي دهد که مجالست با هر دارنده فکر و عمل و روحيه اي موجب مي شود که انسان همان روحيه را بگيرد. اگر با خوبان نشستي خوب مي شوي و اگر با بدان بد. از جمله ايشان مي فرمايد: جالس الحلماء تزدد حلما؛ با بردباران بنشين تا بردباري‌ات افزون شود. (شرح غررالحکم: ج3، ص357، ح4722)
آن حضرت در جاي ديگر فرموده است: مجالسه اهل الهوي منساه للايمان، و محضره للشيطان؛ همنشيني با هوسرانان باعث از ياد رفتن ايمان و حاضر شدن شيطان است. (نهج‌البلاغه: خطبه 86)
پيامبر اعظم(ص) در روايتي به نقش و تأثير همنشيني با هشت گروه اشاره مي کند. در صفحه 122 کتاب «منيه المريد» آمده که حضرت درباره مجالست مي فرمايند: هر کس با هشت طايفه از مردم بنشيند، خداوند متعال هشت چيز را در وجودش زياد مي کند:
1- همنشيني با توانگران: کسي که با توانگران و ثروتمندان بنشيند، خداوند متعال محبت دنيا و ميل به آن را در او زياد مي کند.
وقتي انسان با ثروتمندان دوستي و نشست و برخاست دارد، آنان همواره در انديشه جمع‌آوري و تکاثر و راه هاي کسب ثروت هستند. سخنان و رفتارشان پيرامون چگونگي افزايش ثروت و حفظ و نگهداري آن و شيوه هاي کسب آن است. افزون بر اينکه آنان حتي اگر تفاخر نفروشند و همانند قارون رفتار نکنند، آمد و شد نزد ايشان و خانه هايشان، آدم را با چيزهاي تجملاتي و چشم پرکني مواجه مي کند که علاقه به دنيا و آسايش و تجملات آن را موجب مي‌شود. اصولاً ديدن آدم هاي پولدار و ثروتمند در آن لباس ها و جامه ها و اتومبيل ها و خانه‌ها و خدم و حشم و مانند آن، انسان را وسوسه مي کند تا دنبال آسايش و رفاهي باشد که آنان در آن به سر مي برند. اين گونه است که محبت دنيا در دل ها جا مي گيرد و انسان را به تکاثر و ثروت اندوزي ترغيب مي کند و از آخرت و خدا و انفاق و زکات و مانند آن دور مي سازد. (تکاثر، آيات 1 و 3؛ قصص، آيات 75 تا 80).
امام علي(ع) مي فرمايد: خلطه ابناء الدنيا تشين الدين، و تضعف اليقين؛ رفت و آمد با دنيا‌پرستان، به دين انسان لطمه مي زند و يقين را سست مي گرداند. (شرح غررالحکم: ج3، ص453، ح5072).
پيامبر خدا(ص) ثروتمندان پول پرست را مرده دل دانسته و مي فرمايد: اياکم و مجالسه الموتي! قيل: يا رسول الله من الموتي؟ قال: کل غني اطغاه غناه؛ از همنشيني با مردگان بپرهيزيد! عرض شد: يا رسول الله! مردگان کيستند؟ فرمود: هر توانگري که توانگري اش او را سرمست کرده باشد. (تنبيه الخواطر: ج2، ص32)
2- همنشيني با فقيران: هر کس با فقرا بنشيند، شکر و رضايتش نسبت به تقسيمات خداوند متعال زياد مي شود.
فقيران مؤمن اهل صبر و شکر هستند چنانکه در آيه 80 سوره قصص و آيات ديگر بيان شده است؛ آنان به آنچه دارند قناعت مي کنند. فقير کسي است که به تنهايي نمي تواند بار مالي زندگي اش را تحمل کند و نياز به کمک هاي مالي دارد؛ او همانند تاک انگور است که بايد به داربستي تکيه کند و سرپا بماند. بايد عصايي از کمک مالي به دست او داد تا ستون فقرات خودش را ياري رساند و سرپا بماند؛ اين گونه افراد چون اهل تلاش هستند و توان درآمدي آنان به اندازه اي نيست که آنان را سرپا نگه دارد، با اين همه همواره شاکر خداوند هستند و بر اين باورند که خداوند معيشت همگان را تقسيم کرده است: نحن قسمنا بينهم معيشتهم في الحياة الدنيا و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات ليتخذ بعضهم بعضا سخريا و رحمت ربک خير مما يجمعون؛ ما وسائل معاش آنان را در زندگي دنيا ميانشان تقسيم کرده ايم؛ و برخي از آنان را از نظر درجات بالاتر از بعضي ديگر قرار داده ايم تا بعضي از آنها بعضي ديگر را در خدمت گيرند و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان مي اندوزند بهتر است. (زخرف، آيه 32) از همين رو، به قسمت رضايت مي دهند.
به هرحال، نشست و برخاست با فقيران مؤمن موجب مي شود تا انسان شکر و رضايت به قسمت را از آنان ياد بگيرد و نسبت به مسائل دنيوي و مادي حرص نزند و زياده خواهي نداشته باشد.
3- همنشيني با سلاطين: هر کس با سلاطين بنشيند خداوند متعال قساوت و تکبر را در او زياد مي کند.
سلاطين ولايت خود را از سلطه جباري و طاغوتي آورده اند، نه از ولايت الهي؛ آنان مظاهر الهي در اسما و صفاتش نيستند؛ از همين رو، انسان هاي سنگدل و متکبر هستند. خودبزرگ‌بيني آنان موجب مي شود تا در رفتار همچون ابليس و فرعون استکبار ورزند و ديگران را به استضعاف کشند. بنابراين، نبايد با اولياي طاغوتي و طاغوتيان از جمله فرعون و قارون و هامان نشست و برخاست داشت. (قصص، آيات 4 و 38)؛ اما دوستي، نشست و برخاست با اولياي الهي و حاکمان ولايت الهي، نه تنها انسان را از دنيا دور مي دارد، بلکه به آخرت نزديک مي کند؛ از همين رو، مودت و محبت و رفت و آمد با ايشان لازم و ضروري براي رسيدن به کمال دانسته شده است؛ زيرا آنان همان کساني هستند که خداوند نعمت ولايت، اسلام، نور ايمان و قرآن به ايشان بخشيده است. (نساء، آيات59 و 69)
4- همنشيني با زنان: زنان به سبب طبيعت مادرانه سرشار از عواطف و احساسات هستند و همين موجب مي شود که عقل آنان در شعاع خورشيد عواطف و احساسات قرار گيرد، حتي اگر اين عقل در مقام بدر شب چهارده چون ماه بدرخشد، ولي چون در شعاع نورانيت بسيار عواطف قرار دارد، جلوه گري کمتري دارد. از همين رو همنشيني مردان با ايشان موجب مي‌شود تا گرفتار عواطف زنانه و احساسات مادرانه شوند و عقلانيت آنان نيز در شعاع شمس عواطف قرار گيرد. همچنين رفت و آمد و دوستي با آنان موجب مي شود شهوت جنسي افزايش يابد و مرد سرگرم مسائل جنسي شده از ديگر امور باز ماند.
5- همنشيني با کودکان و نوجوانان: هر کس با کودکان و نوجوانان بنشيند خداوند جرأت بر گناهان و تأخير توبه را در او زياد مي کند.
کودکان در عنفوان زندگي هستند و به سبب عدم تکامل عقلانيت از هر گونه احتياط دور مي‌شوند و بي گدار به آب مي زنند و اهل خطر کردن هستند. دنيا و زندگي را لعب و لهو مي‌دانند و به بازي کودکانه مشغول مي شوند و يا از اين شاخه به آن شاخه مي پرند و از ثبات قدم بهره اي ندارند. (حديد، آيه20 و روايات تفسيري) از همين رو، کسي که در ميانسالي و پيري با اين افراد دوستي کند، روحيه و روحيات آنان را مي پذيرد و جرأت به گناه پيدا کرده و خود را جوان دانسته و فرصت را براي توبه بسيار مي داند و اين گونه در دام شيطان مي افتد و زماني خود را با خدا مي يابد که ديگر دير شده است.
6- هم نشيني با صالحان: هر کس با افراد صالح بنشيند، ميل و رغبتش به طاعت و بندگي زياد شود.
خداوند در آيه 69 سوره نساء صالحان را که رفتار نيک و صالح ملکه بلکه مقوم وجودي آنان شده است به عنوان بهترين رفيق معرفي مي کند و مي فرمايد:
والصالحين و حسن اولئک رفيقا. کسي که با اين افراد نشست و برخاست داشته باشد، تلاش مي کند که اهل صلاح و اصلاح باشد و همواره بندگي خدا و اطاعت او را در زندگي سرمشق خويش قرار دهد.
7- همنشيني با عالمان: کسي که با علماء بنشيند، علمش زياد مي شود.
اصولاً هر کسي با دارنده هر صفت بد و خوبي بنشيند، آن صفات خوب و بد به ديگري منتقل مي شود؛ زيرا انسان، تأثيرگذار و تأثيرپذير و تربيت پذير و تغييرپذير است. (رعد،آيات 11و 16) کسي که با صالحان نشست و برخاست داشته باشد، اهل صلاح و کسي که با عالم مي‌نشيند از علم او برخوردار خواهد شد. از بازتاب هاي علم خشيت الهي است که در آيه 28 سوره فاطر مي فرمايد: انما يخشي الله من عباده العلماء؛ از بندگان خدا تنها دانايان و عالمان از او مي‌ترسند. امام علي(ع) نيز مي فرمايد: جالس العلماء تسعد؛ با دانشمندان بنشين تا خوشبخت شوي. (شرح غررالحکم، ج3، ص256، ح4717) و نيز مي فرمايد: جالس العلماء يزدد علمک، و يحسن ادبک، و تزک نفسک؛ با دانشمندان بنشين تا بر دانشت افزوده گردد، ادبت نيکو شود و تزکيه نفس يابي. (شرح غررالحکم: ج3، ص373، ح4786).
8- همنشيني با پارسايان و زاهدان: و کسي که با زاهدان بنشيند، ميل و رغبتش به آخرت زياد مي شود.
زهد به معناي بسنده کردن به کمترين از امور دنيوي در زندگي است. زهد به معناي نداشتن نيست، بلکه داشتن در عين دوري از تجملات است. پارسايان، ندار نيستند، بلکه ممکن است دارا و ثروتمند باشند، ولي دلبسته به دنيا نيستند. پس زهد همان عدم تعلق خاطر به متعلقات دنيوي است و کسي که زاهد است هيچ تعلقي به دنيا ندارد؛ در حالي که ممکن است ثروتمند هم باشد.
روزنامه كيهان، شماره 21590 به تاريخ 15/1/96، صفحه 8 (معارف)