كلمات كليدي : تاريخ، امام حسين عليه السلام، عوامل ماندگاري قيام امام حسين عليه السلام، نقش ائمه معصومين عليه السلام در استمرار قيام عاشورا، گريستن و گريا
نویسنده : سيد علي اكبر حسيني
نقش سایر ائمه معصومین علیه‌السلام در استمرار قیام عاشورا
دیگر ائمه معصومین علیه‌السلام نیز از هیچ فرصتی برای زنده نگهداشتن یاد و نام اباعبدالله الحسین علیه‌السلام و دیگر شهدای کربلا فروگذار نکردند. آنان در تلاش برای زنده نگهداشتن یاد امام حسین علیه‌السلام از شیوه‌های گوناگون استفاده می‌کردند که از جمله آن می‌توان به این موارد اشاره کرد:
برپایی مجالس سوگواری
برکاتی که امروزه از مجالس سوگواری آن حضرت علیه‌السلام نصیب امت اسلام شده و می‌شود بر کسی پوشیده نیست. آثار فرهنگی و تربیتی و آموزشی این سنت ماندگار ائمه اطهار علیه‌السلام، آن قدر زیاد است که قسمت اعظم فرهنگ شیعی به طور مستقیم یا غیر مستقیم از آن متأثر است. ائمه معصومین علیه‌السلام مجالس سوگواری بسیاری را در سوگ امام حسین علیه‌السلام بر پا نموده‌اند که از جمله این مجالس می‌توان به مجلس سوگواری‌ای که توسط امام صادق علیه‌السلام بر پا گردید اشاره کرد. در یکی از مجالس متعددی که از سوی امام صادق علیه‌السلام بر پا گردید اشعاری از جعفر بن عفان که در رثای امام حسین علیه‌السلام سروده بود خوانده شد این اشعار به انبوه ضربات شمشیری که بر پیکر امام علیه‌السلام فرود آمد اشاره دارد:
«لبیک علی الاسلام من کان باکیا فقد ضیعّت احکامه و استحلت
غداة حسین علیه‌السلام للرماح رزیّه فقد نهلت منه السیوف و علّت
همه گریه‌کنندگان باید بر اسلام گریه کنند که مقررات آسمانی آن پایمال و محرمات آن حلال شمرده شد. حسین علیه‌السلام امام بر حق مسلمین بامداد عاشورا هدف نیزهها قرار گرفت و شمشیرهای آخته گمراهان و بیدادگران از خون مطهر حسین علیه‌السلام آشامید و سیراب شد.»[1]
در مجلس دیگری که از سوی آن حضرت علیه‌السلام در عزای امام حسین علیه‌السلام بر پا شد امام صادق علیه‌السلام ابوهارون مکفوف را به حضور طلبید و به او فرمود: «همان‌گونه که برای خودتان شعر می‌خوانید برای من شعری [در رثای حسین علیه‌السلام] بخوان.» پس ابوهارون این شعر را خواند:
«أمور علی جدث الحسین علیه‌السلام و قل لاعظمه الزکیه
از کنار قبر حسین علیه‌السلام گذر کن و به استخوانهای پیکر پاکش بگو.»
در این هنگام امام صادق علیه‌السلام گریست و ابوهارون سکوت کرد. پس از اندکی امام علیه‌السلام فرمود: «باز هم شعری بخوان.» ابوهارون می‌گفت: «من نیز قصیده‌ای را برای آن حضرت علیه‌السلام خواندم که مطلعش چنین بود:
یا مریم قومی و اندبی مولاک و علی الحسین علیه‌السلام فاسعدی ببکائی
ای مریم برخیز و بر مولای خویش ناله سر ده و با گریه‌ات حسین علیه‌السلام را یاری نما.
در این هنگام امام صادق علیه‌السلام دیگر بار گریست و زنان خانه آن حضرت علیه‌السلام نیز صدای خویش به ناله و گریه بلند کردند.»[2]
امام رضا علیه‌السلام نیز مجلسی در رثای اباعبدالله الحسین علیه‌السلام تشکیل داد. در این مجلس حضرت علیه‌السلام برخاست و پرده‌ای آویخت و به زنان فرمود که پشت پرده بنشینند سپس فرمود: «من ذرفت عیناه علی مصاب جدی حشره الله یوم القیامه معنا و فی زمرتنا؛ هرکه در مصیبت جدم حسین علیه‌السلام از دیدگانش اشک فرو ریزد خداوند او را در روز رستاخیز همراه ما و در زمره ما محشور می‌کند.» پس آن گاه به دعبل خزاعی فرمود که در رثای حسین علیه‌السلام اشعاری بخواند. دعبل نیز برخاست قصیده‌ای را که آغاز آن چنین بود خواند:
«افاطم لو دخلت الحسین(علیه‌السلام) مجدّلا و قد مات عطشاناً بشط الفرات
اذن للطمّت الخّد فاطم عنده و اجریت دمع العینی الوجنات...
ای فاطمه(سلم‌الله‌علیها) ای دختر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) اگر می‌دیدی که فرزندت با پیکری پاره پاره و با لبی تشنه در کنار روز فرات به شهادت رسیده است بر صورت خویش چنگمی‌زدی و به سوگواری او می‌پرداختی و اشک از دیدگانت جاری می‌شد...»
در این هنگام امام علیه‌السلام گریست و زنان صدای خویش را به ناله و شیون بلند کردند[3]
یادآوری مصائب آن حضرت علیه‌السلام در مناسبات مختلف
از اقدامات ائمه معصومین علیه‌السلام جهت زنده نگه داشتن نام و یاد اباعبدالله علیه‌السلام و دیگر شهدای کربلا، یادآوری مصائب آن حضرت علیه‌السلام در مناسبات مختلف به خصوص ایام محرم بود. از امام رضا علیه‌السلام نقل شده که «هر گاه ماه محرم فرا می‌رسید کسی پدرم را خندان نمی‌دید و نگرانی و ناراحتی و اندوه بر آن بزرگوار غالب می‌شد تا این که ده روز از این ماه می‌گذشت؛ روز دهم که فرا می‌رسید روز مصیبت و حزن و اندوه و گریه آن حضرت علیه‌السلام بود و می‌فرمود: این روز روزی است که حسین علیه‌السلام در آن به شهادت رسید.»[4]
از یکی از یاران امام صادق علیه‌السلام به نام داود رقی روایت شده که «خدمت امام صادق علیه‌السلام بودم؛ ایشان آب طلبید و چون آن را نوشید منقلب گردید و چشمانش پر از اشک شد پس فرمود: ای داود خداوند کشنده حسین علیه‌السلام را لعنت کند؛ هیچ بنده‌ای نیست که آب بنوشد و یادی از حسین علیه‌السلام کند و قاتلش را لعن کند جز آنکه خدا صد هزار حسنه برایش بنویسد و صد هزار از گناهش را ببخشد و صد هزار درجه برایش بالا برد و چنان است که صد هزار بنده آزاد کند و خدا روز قیامت سیراب محشورش کند.»[5]
همچنین در روایتی دیگر از آن حضرت علیه‌السلام، نقل شده «زمانی که منصور دوانیقی درب خانه امام صادق علیه‌السلام را به آتش کشید آن حضرت علیه‌السلام در منزل حضور داشت و آتش را خاموش کرده و دختران و بانوان وحشت‌زده‌اش را آرام نمود. فردای آن روز تعدادی از شیعیان جهت احوال‌پرسی خدمت امام علیه‌السلام شرفیاب شدند. آنان امام علیه‌السلام را گریان و اندوهگین یافتند پرسیدند: این همه اندوه و گریه به خاطر چیست؟ آیا به دلیل گستاخی و بی‌حرمتی آنان نسبت به شما است؟ امام علیه‌السلام فرمود: نه گریه‌ام برای این نیست گریه‌ام برای این است که وقتی آتش زبانه کشید دیدم بانوان و دختران من از این اطاق به آن اطاق و از این جا به آنجا پناه می‌برند با این که من نزدشان بودم با دیدن این صحنه به یاد بانوان جدم حسین علیه‌السلام در روز عاشورا افتادم که از خیمه‌ای به خیمه دیگر و از پناهگاهی به پناهگاه دیگر فرار می‌کردند.»[6]
گریستن و گریاندن
از مؤثرترین تدابیری که ائمه اطهار علیه‌السلام جهت حفظ و احیاء نهضت عاشورا اندیشیده بودند گریه بر امام حسین علیه‌السلام است. ائمه معصومین علیه‌السلام نه تنها خود در عزای سید و سالار شهیدان علیه‌السلام می‌گریستند، بلکه همواره مردم را نیز به گریستن بر امام حسین علیه‌السلام تشویق و ترغیب می‌کردند و گریه بر آن حضرت علیه‌السلام را مستوجب ثواب عظیم می‌دانستند. به موازات ثوابهای عظیمی که برای گریستن برای امام حسین علیه‌السلام در روایات ذکر شده، برای گریاندن و حتی تباکی نیز ثوابهای بسیاری ذکر شده است.[7] از امام باقر علیه‌السلام روایت شده که: «ایما مؤمن دمعت عیناه لقتل الحسین علیه‌السلام دمعة حتی تسیل علی خده بوّأه الله بها غرفاً فی الجنه یسکنها احقانا؛ هر مؤمنی که چشمان او برای کشته شدن حسین علیه‌السلام گریان شود به طوری که قطره اشکی بر گونه او جاری گردد خداوند او را در غرفه‌های بهشت در مدتهای بسیار طولانی- و برای ابد- جای خواهد داد.»[8]
امام رضا علیه‌السلام نیز در روایتی خطاب به یکی از یاران خود به نام ریان بن شبیب فرمود: «ای فرزند شبیب اگر برای چیزی گریه می‌کنی بر حسین بن علی بن ابیطالب علیه‌السلام گریه کن زیرا او را مانند گوسفند ذبح کردند و هجده تن از خاندانش را که در زمین همتا نداشتند با او کشتند. آسمانها و زمین برای قتل او گریستند و چهار هزار فرشته برای وی به زمین آمدند و او را کشته یافتند و بر سر قبرش پریشان و غبار آلود خواهند بود تا وقتی که امام زمان(عج) ظهور کند در آن هنگام آنان به یاوران حضرت علیه‌السلام خواهند پیوست و شعارشان یا لثارات الحسین علیه‌السلام است. ای پسر شبیب پدرم از پدرش و او از جدش برای من روایت کرده که چون جدم حسین علیه‌السلام کشته شد از آسمان خون و خاک سرخ بارید. ای پسر شبیب اگر می‌خواهی بی‌گناه، خدای عزوجل را ملاقات کنی حسین علیه‌السلام را زیارت کن. ای پسر شبیب اگر دوست داری در غرفه‌های بهشت با پیغمبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) و آلش همنشین باشی بر قاتلان حسین علیه‌السلام لعن کن. ای پسر شبیب اگر دوست داری به فیض ثواب شهدای در رکاب حسین علیه‌السلام نائل شوی هر وقت او را یاد کردی بگو کاش با آنها بودم و به فوز عظیم -شهادت- می‌رسیدم.»[9]
تشویق شاعران برای مرثیه‌سرایی
شاعرانی که مصایب امام حسین علیه‌السلام را به شعر آورده و در مجالس و محافل می‌خواندند همواره مورد لطف خاص و عنایت ویژه ائمه معصومین علیه‌السلام قرار داشتند شاعران بنامی چون کمیت اسدی و دعبل خزاعی و سید حمیری و... به عنوان شاعران اهل بیت علیه‌السلام با تشویق ائمه اطهار علیه‌السلام از موقعیت‌های اجتماعی بلندی در بین مردم برخوردار بودند. ائمه معصومین علیه‌السلام به اشعار شاعران که در رثای سید و سالار شهیدان علیه‌السلام سروده می‌شد مشتاقانه گوش فرا می‌دادند و برای اباعبدالله الحسین علیه‌السلام اشک می‌ریختند و گاه با هدایایی از این شعرا تقدیر به عمل می‌آوردند. نقل شده «امام صادق علیه‌السلام به یکی از شعرای اهل بیت علیه‌السلام به نام جعفربن عفان طائی فرمود: به من خبر رسیده که درباره امام حسین علیه‌السلام شعر نیکو می‌سرایی؟ او در پاسخ گفت: آری. آن گاه بخشی از شعرها و مرثیه‌هایش را که درباره ابا عبدالله علیه‌السلام سروده بود در محضر امام علیه‌السلام قرائت کرد. امام علیه‌السلام و اطرافیانش به شدت گریستند تا آن جا که قطره‌های اشک بر صورت و محاسن آن حضرت علیه‌السلام جاری شد. سپس امام علیه‌السلام فرمود: ای جعفر به خدا سوگند در این لحظه که شعرت را در رثای امام حسین علیه‌السلام می‌خواندی فرشتگان رحمت الهی شاهد و شنوای اشعارت بودند و چون ما و بیشتر از ما گریستند خداوند بهشت را بر تو واجب کرد و تو را آمرزید. سپس فرمود: ما من احد قال من الحسین علیه‌السلام شعراً فبکی و ابکی به الا اوجب الله له الجنه و غفر له؛ هیچ کس درباره حسین علیه‌السلام شعری نگفت که بگرید و بگریاند؛ مگر آن که خداوند او را آمرزید و بهشت را بر او واجب گردانید.»[10]
همچنین در روایتی دیگر آمده شخصی به نام «منصور با اصرار از امام کاظم علیه‌السلام خواست تا در عید نوروز جهت تبریک جلوس کند تا ملوک و امرا و لشکریان با ایشان دیدار کنند و هدایای خود را به ایشان تقدیم کنند. [امام علیه‌السلام پذیرفت پس مجلسی بر پا گردید و] هدایای بسیاری جمع شد. در این هنگام پیرمردی نزد امام علیه‌السلام آمد و عرض کرد: یا ابن رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) من مردی فقیرم و جز این سه بیت شعر که جدم درباره امام حسین علیه‌السلام سروده است و من آن را برای‌تان تحفه آورده‌ام مالی اندوخته ندارم. سپس پیرمرد آن ابیات را خواند. امام علیه‌السلام به پیرمرد احترام کرد و هدیه او را پذیرفت و به وی فرمود: بنشین؛ خداوند به خاطر این شعر به تو برکت عطا کند. آن گاه امام علیه‌السلام از هارون الرشید درباره مالکیت تحفه‌ها و هدایا سؤال نمود. هارون پاسخ داد: همه هدایا از آن شماست. امام علیه‌السلام به آن پیرمرد فرمود: همه این اموال را به تو بخشیدم.»[11]
اهمیت دادن به تربت امام حسین علیه‌السلام
توجه دادن به اهمیت و قداست تربت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام از دیگر اموری بود که ائمه معصومین علیه‌السلام پیوسته شیعیان را بدان سفارش می‌کردند. بی‌تردید توجه دادن مردم به این خاک مقدس خود کاشف از عظمت امام حسین علیه‌السلام و زنده‌نگه داشتن نام و یاد او و قیام مقدسش است. ائمه اطهار علیه‌السلام تربت آن حضرت علیه‌السلام را قطعه‌ای از خاک بهشت[12] و مایه شفای دردها[13] و موجب امان از ترس[14] دانسته، سجده بر تربت امام حسین علیه‌السلام را در هم درنده حجابهای هفت‌گانه معرفی کرده‌‌اند.[15] در برخی از روایات کام برداشتن نوزادان با تربت امام حسین علیه‌السلام، مایه امان کودک بیان شده است.[16]
اهتمام ویژه به زیارت مرقد امام حسین علیه‌السلام
از دیگر اقدامات ائمه اطهار علیه‌السلام در جهت زنده نگه داشتن یاد و نام شهدای کربلا تشویق و ترغیب شیعیان برای رفتن به کربلا و بیان پاداشهای عظیم برای زیارت آن حضرت علیه‌السلام است. روایات بسیاری از ائمه معصومین علیه‌السلام در ترغیب شیعیان به زیارت قبر شریف امام حسین علیه‌السلام در کتب و منابع روایی روایت شده است. در یکی از این احادیث به نقل از امام باقر علیه‌السلام آمده: «مروا شیعتنا بزیاره قبر الحسین علیه‌السلام فان اتیانه مفترض علی کل مؤمن یقر للحسین علیه‌السلام بالامامة من الله عزوجل؛ شیعیان ما را به زیارت قبر حسین علیه‌السلام امر کنید زیرا زیارت قبر امام حسین علیه‌السلام بر هر مؤمنی که اقرار به امامت حسین علیه‌السلام از سوی خدای عزیز و جلیل دارد لازم است.»[17]
ایشان در حدیثی دیگر می‌فرمایند: «به جهت کرامت بسیاری که زائران قبر امام حسین علیه‌السلام از سوی خداوند مشاهده می‌کنند هر کس در روز قیامت آرزو می‌کند که از زائران قبر آن حضرت علیه‌السلام باشد.»[18]
از معاویة بن وهب نقل شده که می‌گفت: «به خدمت امام صادق علیه‌السلام رسیدم پس اجازه گرفته وارد شدم. امام علیه‌السلام مشغول خواندن نماز بود؛ پس از پایان نماز امام علیه‌السلام به سجده رفت و به مناجات با خدای خود پرداخت... امام علیه‌السلام پیوسته در سجده زائران امام حسین علیه‌السلام را دعا می‌فرمود تا اینکه دعاهایش پایان یافت. پس از آن عرض داشتم: قربانت گردم اگر این دعاهای شما در حق کسی بود که خدا را نمی‌شناخت گمان می‌کنم خداوند او را از آتش جهنم نجات می‌داد. به خدا سوگند آرزو کردم که کاش من به جای آمدن به حج به زیارت امام حسین علیه‌السلام رفته بودم. امام علیه‌السلام فرمود: تو که به او نزدیک هستی چرا به زیارت او نمی‌روی؟ سپس فرمود: ای معاویه زیارت او را ترک نکن آیا نمی‌خواهی تو از کسانی باشی که پیغمبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) و علی علیه‌السلام و فاطمه(سلم‌الله‌علیها) و ائمه علیه‌السلام در حق آنان دعا می‌کنند؟ آیا نمی‌خواهی از کسانی باشی که چون از زیارت برگردند گناهان گذشته و هفتاد ساله آنان آمرزیده باشد؟ آیا نمی‌خواهی از کسانی باشی که ملائکه با آنان مصافحه می‌کنند؟ آیا نمی‌خواهی از کسانی باشی که چون از قبر بیرون آیند گناهی نداشته باشند؟ آیا نمی‌خواهی از کسانی باشی که فردا با پیغمبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) مصافحه می‌کنند؟».[19]
از امام کاظم علیه‌السلام نیز روایت شده که «ادنی من یثاب به زائر الحسین علیه‌السلام بشط الفرات -اذا عرف بحقه و حرمته و ولایته- ان یغفر له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر؛ کمترین چیزی که به عنوان اجر و ثواب به زیارت‌کننده حسین علیه‌السلام در کنار شط فرات داده می‌شود -هنگامی که عارف به حق او و حرمت او و ولایت او باشد- این است که گناهان گذشته و آینده او آمرزیده می‌شود.[20]
خاتمه
پس از آغاز غیبت، علمای شیعه با تأسی از ائمه معصومین علیه‌السلام و بهره‌مندی از روایات ایشان در تبلیغ و اعتلای نام سید و سالار شهیدان علیه‌السلام همت گماشتند. به مدد مجاهدتهای علمای شیعه نام و یاد امام حسین علیه‌السلام و هدف مقدسش بیش از پیش در جامعه نهادینه گردید و کم کم مظاهر عزای آن امام شهید علیه‌السلام در سرتاسر بلاد اسلامی آشکار شد. این مظاهر که در طی سالها و قرون متمادی پربارتر و عظیم‌تر شد امروزه به بزرگترین اجتماعات مذهبی در جهان تبدیل شده است.
مطالب مرتبط:
عوامل ماندگاری قیام امام حسین(علیه السلام) (1)
عوامل ماندگاری قیام امام حسین(علیه السلام) (2)