برانگیختن قانون به نفع انسان ها

برانگیختن قانون به نفع انسان ها کتاب های برگزیده دفاع مقدس معرفی شدند و در هر یک از زیرگروه های 13گانه ، آثاری به عنوان برتر (اول ، دوم ، سوم ، تقدیری و...) به جوایزی دست یافتند که داوران تعیین کرده بودند. این کتاب ها به علت عدم توزیع مناسب که معضل عمومی برای آثار فاخر در کشور ماست اغلب به دست مخاطبان نمی رسد و به همین دلیل ، به محک نقد منتقدان سنجیده نمی شود.کتاب «حقوق بشردوستانه در جنگ ایران و عراق » یکی از آثار برگزیده در بخش پژوهش نظامی است که می تواند مورد توجه باشد. این کتاب چنان که برمی آید، تکمیل شده یک پایان نامه کارشناسی ارشد است. برگزیده شدن این کتاب از سوی داوران به نوعی توجه به دانشگاه ها و پایان نامه های پژوهشی در جنگ است. امید که تجربیات جنگ 8 ساله عراق علیه ایران و مقاومت بی نظیر مردم ما، موضوعات متفاوتی برای پایان نامه های دانشگاهی پدید آورد.نشسته ای توی ایستگاه و منتظری تا اتوبوس برسد. دیر کرده. کلافه ای و مدام ساعت مچی ات را نگاه می کنی. سوز سرما با گذر عابران از جلوی ایستگاه، می شود سیلی و می خورد توی صورتت. انگار همه عجله دارند، همه دیرشان شده و مدام به ساعت های مچی شان نگاه می اندازند؛ قدم تند می کنند و مثل سایه از پیش چشمت می گذرند.بین این همه عابر& عجول، سایه سنگین یک نفر را می بینی که نزدیک و نزدیک تر می شود. آرام و سلانه سلانه. با هر قدم، بدنش به شکل محسوسی به طرف تو میل پیدا می کند. دقیق می شوی. کاپشن قهوه ای سوخته پوشیده و یک شلوار ساده که پایین یکی از پاچه هایش صافی غیرطبیعی ای دارد و زیرش : یک پای مصنوعی. حوادث تلخ جنگ 8 ساله عراق علیه ایران ، آنچنان عظیم و وسیع بوده که نه تنها تبعات آن پس از سال ها همچنان نمود عینی دارد؛ بلکه تالمات روحی و اثرات ناشی از آن نیز تا زمان زمان است و ثانیه ها در گردش اند، محو نخواهد شد. تالماتی که گرفتاران حقیقی آن ، مردم عادی و بی دفاعی بودند که همواره بار تلخ و شیرین انقلاب اسلامی را به دوش کشیده اند.جنگ تحمیلی عراق علیه ایران ، اگرچه از همان آغاز، عملی خلاف قانون و اصول انسانی بود، اما به دلیل حمایت قانونگذار و مجری ، همواره خلاف متجاوز لاپوشانی شد و پس آن نیز به همان دلیل ، بر جنایات جاری در سال های جنگ سرپوش گذاشته شد. اگرچه قوانین صریح و وسیعی در باب مسائل جنگ و اصول مخاصمه در جهان وضع شده و مراجعی مانند شورای امنیت سازمان ملل ، صلیب سرخ جهانی و... ناظر بر اجرای صحیح آنها محسوب می شوند، اما بی شک قانونگذاران قدرتمند، تا آنجایی به قوانین خودوضع کرده پایبند خواهند بود که منافعشان تحصیل شود؛ بنابراین هیچ یک از دولت ها و مراجع بین المللی واضع قوانین مرتبط با جنگ ، دلیلی برای تقبیح جنایات جنگی عراق علیه مردم مظلوم ایران نداشتند و به همین دلیل سال های سال سکوت اختیار کردند.کتاب حقوق بشردوستانه در جنگ ایران و عراق که در حقیقت نسخه تکمیل شده پایان نامه کارشناسی ارشد یکی از شاهدان عینی جنگ محسوب می شود تلاش می کند از منظر قوانین بشردوستانه بین المللی به مرور رفتار عراق در سال های دفاع مقدس بپردازد. نعمت الله پورمحمدی که خود از آزادگان ایرانی نیز است ، در این کتاب با استفاده از آموخته های رشته دانشگاهی اش حقوق بین الملل مواد خام دیده ها، شنیده ها، اسناد مکتوب و تصاویر مرتبط با رفتار رژیم صدام را در قالب قوانین بشردوستانه ریخته و حاصل آن را منتشر کرده است. اگر بنا بر روایت جنایات صدام باشد، بی شک مردم ایران حرف های گفتنی بسیاری دارند که تاکنون جز در درون مرزها و مکتوبات و مشهورات داخلی ، کمتر فرصت بروز بین المللی یافته است ؛ بنابراین نقد رفتار عراق در زمان جنگ با توجه به قوانین بین المللی روشی است که از دو حیث مهم به نظر می رسد. نخست این که مجالی است برای تنویر افکار عمومی جهان با استفاده از قوانینی که به نوعی در پوسته آن گرفتارند و دوم آن که آغاز شیوه ای از گفتگو نیز است ، چراکه در گفتمان بین المللی ما نمی توانیم با کلمات و عباراتی چون خون ، حماسه ، شهید و چفیه به میدان برویم ، بلکه باید با زبان مخاطب ، سعی در توجیه وی و انتقال حقیقت کنیم تا سرانجام مفاهیم موردنظر خود را در اذهان دیگر ملت ها نیز جای دهیم. از این نظر، حقوق بشردوستانه در جنگ ایران و عراق بی شک اثر ارزنده ای است که شاید ارزش ترجمه به زبان های دیگر را نیز داشته باشد، البته با رفع چند نقطه ضعف کلی و اساسی. خلط منبع هنری با سند در حقوق بشردوستانه در جنگ ایران و عراق منابع بسیاری مورد استفاده قرار گرفته است. اما نکته ای که در مورد این منابع باید متذکر شد، ارزش سندی و اعتبار آنهاست. در متن کتاب، نقل قول هایی از رزمندگان و آزادگان ایرانی و نیز اسرا و دولتمردان رژیم سابق عراق ذکر شده است که طی آنها، پرده بخشی از جنایات رژیم سابق عراق کنار زده شده است. علاوه بر اینها، اظهارات و گزارش های هیات اعزامی دبیرکل وقت سازمان ملل متحد به ایران و عراق و نیز گروه های مختلف صلیب سرخ جهانی ذکر شده، اما این قول ها و ذکرها از کدام منابع استخراج شده اند؟ در نگاهی به فهرست منابع فصول کتاب ، بارها و بارها به نام حوزه هنری برمی خوریم که اساس کار خود را بر انتشار آثار هنری و خاطرات مکتوب جنگ گذاشته بوده است. بی خبری چند تن از اسیرانی که در سال 1363به ایران بازگشتند، مشاهدات خود را چنین بیان کردند: زمانی که می خواستند آزادمان کنند، ما را به منطقه ای به نام وزیریه در بغداد آوردند. در آنجا دیوار بلندی بود که ظاهرا در پشت آن عده زیادی نگهداری می شدند. در نخستین دقیقه های ورود ما به محل ، چند سنگریزه از آن سوی دیوار پرتاب شد و یک نفر با صدای بلند ما را مورد خطاب قرار داد و گفت: برادران اگر آزاد شدید و به ایران رفتید، بگویید حدود 150نفر را از اوایل جنگ به این محل آورده اند و تاکنون نمایندگان کمیته بین المللی صلیب سرخ از ما بازدید نکرده اند و خانواده ما از محل ما و حال ما خبر ندارند. نقل از صفحه 137کتاب گرچه صحت این منابع برای مخاطبان ایرانی غیرقابل انکار است ، اما آیا می توان از مخاطب به اصطلاح بی طرف نیز انتظار داشت که یک کتاب خاطره گونه را به عنوان سند معتبر و مدرک مستدل بپذیرد؟ علاوه بر این، استنادهای پرشمار به روزنامه ها و مجلات داخلی نیز این پرسش را ایجاد می کند که قصد نویسنده کتاب، ارائه یک پژوهش مستدل است یا یک اثر احساسی ؟ شاید بتوان این نکته را در پاسخ آورد که خب، کتاب برای مخاطبان ایرانی نوشته شده است؛ اما آیا مخاطبان ایرانی ای که خود سال ها اثرات و لطمات جبران ناپذیر جنگ را به دوش کشیده و پیش چشم دیده و می بینند، نیازی به این همه ذکر پروتکل و قانون بین المللی دارند تا باور کنند صدام چه ظلم هایی در حق شان روا داشته است؟ شاید چارچوب های غیرقابل انعطاف پایان نامه نویسی است که اینچنین نگارنده را ملزم به ذکر منابع کرده است و شاید هم عدم مخاطب سنجی نگارنده وگرنه از هر لحاظ که نگاه کنیم: 1-اثر ادبی هیچ گاه صلاحیت استناد تاریخی ندارد. 2- مطالب روزنامه ها و مجلات داخلی نیز بیشتر از آن که جنبه سندی داشته باشند، جایگاه جانبداری یکسویه دارند؛ بنابراین بهتر است به عنوان سند، مدرک و منبع معرفی نشوند. از جمله دیگر اسناد آمده در کتاب ، تصاویری است که از شهرها و مناطق مختلف کشور در زمان جنگ گرفته شده است. این تصاویر که مطلقا در صحت شان شکی نیست، اما به 2 دلیل جنبه سند مورد وثوق ندارند: 1- فاقد شناسنامه اند (تاریخ دقیق ، منطقه و مورد تصویر شده ، نام عکاس و...) 2- تا حدودی برای خالی نبودن عریضه و رفع تشنه کامی مخاطب در صفحات جای داده شده اند. در برخی موارد، عکس مرتبط با موضوع صفحات را می توان دید و در بیشتر مواقع نه؛ بنابراین جنبه تزیینی آن بیش از هر چیز به چشم می آید.با این اوصاف ، ترجمه حقوق بشردوستانه در جنگ ایران و عراق چندان توجیهی ندارد؛ اما می توان با تغییر دید و تجدید نظر در منابع ، شیوه جدیدی از ارائه حقیقت را تجربه کرد، فرصتی که می تواند حقانیت و مظلومیت ما در جنگ را فریاد بزند، نه در گوش خودمان که در گوش آنهایی که در تور قوانین بشردوستان گرفتارند و جز شبکه های آن چیزی در پیش چشم نمی بینند. مصادیق بسیار، اما خالی از حس از جمله نکات قوت کتاب، ذکر مصادیق رفتارهای غیرانسانی رژیم صدام در زمان جنگ است. البته اگر بنا بود به تمامی این مصادیق اشاره شود، حجم کتاب از حد متصور خارج می شد. در واقع ذکر مصادیق معدود درباره هر یک از بخش های کتاب، روشی است برای التفات مخاطب به موضوع؛ اما یک نکته در این مصادیق به نظر می رسد که شاید چندان به قواعد پژوهش مکتوب وفادار نباشد. نکته اینجاست که تصور می کنم مخاطب با مطالعه مصادیق، حس همدردی نمی کند و تحریک حسی نمی شود. منظور من مطلقا این نیست که کتاب باید به بیان عاطفی مسائل مورد بحثش بپردازد، بلکه برعکس ، معتقدم اثر باید آنچنان قدرتی می داشت که در عین ظاهر و باطن پژوهشی و تحقیقی خود، قدرت برانگیختن حس نفرت ، همدردی ، غم، انزجار و صدالبته تفکر در مخاطب را داشته باشد که متاسفانه این طور نیست. فتح باب با همه آنچه به عنوان نقض حقوق بشردوستانه در جنگ ایران و عراق ذکر شد، این مهم را باید در نظر داشت که شیوه پژوهش این اثر، شیوه ای ستودنی و قابل تامل است که با اندک ملاحظات علمی می توان از آن بهره های بیشتری برد.نویسنده کتاب حقوق بشردوستانه در جنگ ایران و عراق اگرچه در یافتن مخاطب خود سردرگم است و نمی داند برای چه کسی و با چه زبانی سخن می گوید، اما به هر حال توانسته اثر آغازین یک روش موثر در بررسی جنگ را به پژوهشگران و مخاطبان ارائه کند. حال باید امیدوار بود تا آنها که باید، مجال و فرصت پیش آمده را دریابند.

روزنامه جام جم