قاتلان امام حسین(ع) (4)

كلمات كليدي : حميد بن مسلم ازدي، خولي بن يزيد اصبحي، دريد، رجاء بن منقذ عبدي، رستم ، رشيد، رضي بن مُنقذ عبدي، زبير بن اروح، زحر بن بدر نخعي

نویسنده : سيد علي اكبر حسيني

حمید بن مسلم ازدی

او از چهره‌های مرموز و کم شناخته شده حاضر در میدان کربلا بود. او فردی متزور و دو رو و از افرادی بود که با هر جریانی که منافعش را تأمین می‌کرد، همراه می‌شد. آن گاه که بنی‌امیه را در رأس قدرت دید با آنان همراه شد و جهت خوشایندشان، در کربلا حضور یافت و همراه با دیگر جنایتکاران صحرای کربلا علیه سید و سالار شهیدان(ع) شمشیر کشید و زمانی که جریان اجتماعی کوفه را - بعد از واقعه کربلا- به نفع شیعیان دید با آنان هم‌آوا شد و در کنارشان در جنگ‌هایشان شرکت جست. حمید بن مسلم - به گفته خودش- از یک سو رفیق گرمابه و گلستان عمر بن سعد و از دوستان نزدیک و اهل سر او است[1] و از سوی دیگر رفیق شفیق ابراهیم بن مالک اشتر.[2]

از دامنه وسیع گزارشاتی که او، از قبل و بعد واقعه کربلا ارائه می‌دهد چنین بر می‌آید که او در بسیاری از وقایع کربلا حضوری نزدیک داشته است؛ اما علی‌رغم این حضور پر رنگ و نزدیک، جانب امر را رعایت می‌کرده و تنها نقش یک سیاهی لشکر را در کربلا ایفا می‌کرد. او در صحرای کربلا نه شمشیری زد و نه تیری انداخت و از اطرافیان خود هم می‌خواست تا چنین باشند.[3] سخن با شمر بن ذی‌الجوشن و تقبیح اقدام شمر جهت آتش زدن خیمه‌ها[4] و نیز سخن او با شمر برای بازداشتن او از به شهادت رساندن امام سجاد(ع)[5] از اعمال شایسته‌ای است که به نقل خود او در تاریخ به ثبت رسیده است.

روایت شده که او پس از شهادت امام حسین(ع) به همراه خولی بن یزید از سوی عمر بن سعد مأموریت یافتند تا سر سیدالشهداء(ع) را به کوفه نزد ابن‌زیاد ببرند.[6]

در وقایع و جریانات بعد از واقعه کربلا به خصوص در واقعه توابین او خود را از یاران سلیمان بن صرد خزاعی معرفی می‌کند و نقش پررنگی از خود در این پیکار به نمایش می‌گذارد؛ او تا پایان کار توابین در کنار آنها باقی می‌ماند.[7]

گویا مختار به خوبی از روحیه حمید بن مسلم و اعمال مزورانه‌اش آگاهی داشت از این‌رو پس از به نتیجه رسیدن قیامش، دستور تعقیب او را صادر کرد. حمید بن مسلم به قبیله عبدالقیس پناه برد و در میان آنان مخفی شد. سائب بن مالک و گروهی از یارانش وارد این قبیله شدند و به جستجوی او پرداختند؛ اما زمانی که به دستگیری دو نفر دیگر از حاضران در کربلا مشغول بودند. حمید بن مسلم از فرصت استفاده کرد و از آنجا فرار کرد و سپس با سرودن شعری از فرارش ابراز مسرت و شادی نمود.[8]

خولی بن یزید اصبحی

او نیز از یاران و همراهان عمر بن سعد در کربلا بود. در برخی از منابع از خولی به عنوان قاتل عثمان بن علی(ع)[9] یا یکی از قاتلین او یاد شده است.[10] برخی دیگر از منابع نیز او را قاتل جعفر بن علی دانسته و آورده‌اند: «خولی بن یزید اصبحی تیری به شقیقه یا چشم جعفر زد و او را به شهادت رساند.»[11]

برخی از منابع خولی را قاتل سیدالشهداء(ع) معرفی کرده و گفته‌اند کسی که سر امام(ع) را از بدنش جدا کرد خولی بوده است.[12] اما برخی دیگر از منابع، بر این اعتقادند که او قاتل امام حسین(ع) نبود؛ اما از کسانی بود که اقدام به بریدن سر امام(ع) کرد؛ ولی وقتی وارد گودال قتلگاه شد دستش لرزید و لرزه بر اندامش افتاد و کنار رفت، در این هنگام شمر بن ذی‌الجوشن یا سنان بن انس[13] و به نقلی برادر خولی- شبل بن یزید- پیاده شد و سر امام(ع) را جدا کرد و به دست خولی داد.[14]

پس از شهادت امام حسین(ع)، خولی به همراه محمد بن مسلم ازدی مأموریت یافت تا سر مقدس امام(ع) را نزد ابن‌زیاد ببرد.[15] آنها شبانگاه به کوفه رسیدند؛ اما چون قصر ابن‌زیاد در این هنگام بسته بود، او سر امام(ع) را به خانه خود برد و آن را در تنور خانه جای داد و به همسرش نوار گفت: «بی‌نیازی عمرمان را با خود آورده‌ام! سر حسین(ع) اکنون در خانه با توست.» در این هنگام همسرش -نوار- برآشفت و با خشم به خولی گفت: «مردم طلا و نقره به خانه می‌آوردند و تو رفتی سر فرزند دختر پیامبر(ص) را با خود آورده‌ای[و می‌گویی مایه بی‌نیازی زندگی‌مان را با خود آورده‌ای؟] دیگر سر من و تو روی یک بالش نخواهد بود.» صبح فردا خولی سر امام(ع) را نزد ابن‌زیاد برد و خبر شهادت امام(ع) را به او داد.[16]

پس از قیام مختار، مأموران او مأموریت یافتند تا به خانه خولی رفته و او را به سزای عمل زشتش برسانند. مأموران مختار خانه خولى بن یزید را در محاصره گرفتند، خولی متوجه حضور مأموران شد پس در دستشویی خانه‌اش مخفی شد. یاران مختار وارد خانه شدند و همسر خولی را یافته از او پرسیدند: «شوهرت کجاست؟» گفت: «نمى‌دانم کجاست»؛ اما با اشاره‌ی دست، مخفیگاه خولی را به مأموران نشان داد. پس آنان خولی را در حالی که زنبیلى بر سر خویش نهاده بود پیدا کردند و از آنجا بیرون کشیدند و سپس مختار را از اسارت او با خبر کردند. مختار نزد یاران خود آمد و دستور داد او را کشته و بدنش را بسوزانند.[17]

درید

درید یا به نقلی ذوید از غلامان عمر بن سعد بود. او به همراه مولای خود در کربلا حاضر شد و در روز عاشورا، پرچمدار سپاه عمر بن سعد بود.[18]

رجاء بن منقذ عبدی

از حاضران در کربلا و یکی از ده سواری بود که اسب بر بدن مطهر امام حسین(ع) تاخت.[19] پس از قیام مختار، او دستگیر و به همراه نه نفر دیگر از همکارانش دست و پایشان را با میخ‌های آهنین به زمین دوخته، سپس آن قدر اسب بر بدنشان تاختند که استخوانهای بدنشان در هم شکست و به درک واصل شدند.[20]

رستم

او غلام شمر بن ذی‌الجوشن بود. هنگامی که ام‌وهب بر بالین پیکر غرق به خون همسرش - عبدالله بن عمیر- حاضر شد، به دستور شمر، با عمود آهنین بر سر ام‌وهب کوبید و او را به شهادت رسانید.[21]

رشید

او از غلامان ترک تبار عبیدالله بن زیاد به شمار می‌رفت. بنا بر نقل برخی از منابع او قاتل هانی بن عروه است.[22] گفته شده که او و عده‌ای دیگر به دستور عبیدالله بن زیاد، هانی را به بازار گوسفند فروشان بردند تا گردن بزنند. پس از رسیدن به بازار، رشید با شمشیرش ضربتی بر هانی زد؛ اما ضربتش کارگر نیفتاد از این‌رو ضربتی دیگر بر هانی فرود آورد و او را به شهادت رساند.[23]

سالها بعد او به همراه مولایش -عبیدالله به زیاد- در نبرد خازر حضور یافت. کسانی که او را می‌شناختند رشید را به یکدیگر نشان می‌دادند و می‌گفتند: «او قاتل هانی بن عروه است.» در این هنگام شخصی از میان سپاه ابراهیم بن مالک اشتر به نام عبدالرحمن بن حصین مرادی گفت: «خدا مرا بکشد اگر او را نکشم یا در راه انجام این کار کشته نشوم.» سپس با نیزه‌اش به رشید حمله برد و او را به هلاکت رساند.[24]

رضی بن مُنقذ عبدی

پس از ورود بریر بن خضیر به میدان، رضی بن منقذ به سوی بریر حمله‌ور شد. آنان مدتی با یکدیگر جنگیدند تا اینکه بریر او را بر زمین کوبید و بر روی سینه‌اش نشست. در این هنگام، رضی یاران خود را به کمک طلبید مردی به نام کعب بن جابر بن عمرو اسدی به یاری او شتافت و با نیزه‌اش به بریر حمله کرد، و آن را بر پشت بریر کوبید چون بریر تیزی نیزه را در پشت خود احساس کرد، خود را به روی رضیّ بن منقذ افکند و روی او را به دندان گرفت و قسمتی از بینی او را کند؛ پس کعب بن جابر نیزه‌اش را فشار داد و بریر را از روی پسر منقذ به زمین افکند و سپس او را با شمشیر به شهادت رساند.[25] رضی بن منقذ در حالی که از جای برمی‌خاست و خاک از لباس خود می‌تکاند خطاب به کعب گفت: «ای برادر ازدی خدمتی به من کردی که هرگز آن را فراموش نخواهم کرد.»[26]

زبیر بن اروح

زبیر بن اروح که در برخی از منابع از نام پدر او به نام "اروج" نیز یاد شده است.[27] از موالیان دولت اموی به شمار می‌رفت. نقل شده پس از شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه، عبیدالله سرهای این شهدا را به همراه هانی بن ابی‌حیه وادعی و زبیر بن اروح نزد یزید در شام فرستاد. عبیدالله نامه‌ای نیز خطاب به یزید نوشت و آن را با آنها همراه نمود تا به دست خلیفه برسانند؛ در این نامه ابن‌زیاد پس از نوشتن چگونگی اسارت و شهادت مسلم و هانی، نوشت: «من سرهاى آن دو را به همراه هانى بن ابى‌حیه وادعى و زبیر بن أروح تمیمى براى تو فرستادم. این دو نفر، هر دو از فرمانبران و پیروان‌ ما و خیرخواهان بنى‌امیه هستند، پس امیرالمؤمنین هر پرسشی که از جریان کار هانى و مسلم دارند از این دو نفر بپرسند، چرا که اطلاع کافى همراه با صداقت و پارسائى در این دو گرد آمده است و السلام.»[28]

یزید نیز فرستادگان ابن‌زیاد را مورد تقدیر قرارداد و خطاب به عبیدالله بن زیاد نوشت: «....من این دو فرستاده‌ات را پیش خواندم و از آن دو در پنهانى و غیر پنهانی جویای امور شدم و از اوضاع [کوفه] پرسیدم؛ دیدم در اندیشه و فضیلت همچنان بودند که تو نوشته بودى، پس در باره ایشان نیکى کن ....»[29]

زبیر پس از به حکومت رسیدن عبدالملک بن مروان به او پیوست و در کنار حجاج بن یوسف ثقفی –استاندار عبدالملک در عراق- در استحکام بخشیدن پایه‌های حکومت اموی تلاش کرد. در برخی از منابع نقل شده است که در پی قیام صالح بن مسرح خارجی در عراق،[30] حجاج او را فرمانده جناح چپ لشکر خود قرار داد و او را برای درهم کوبیدن قیام صالح، به سوی اردوگاه او گسیل داشت.[31]

ابن‌عساکر در کتابش از زبیر بن اروح تمیمی به عنوان یکی از تابعین یاد کرده است.[32]

زحر بن بدر نخعی

از زحر بن بدر نخعی که در برخی از منابع با نام "زجر بن بدر جحفی" شناخته می‌شود[33] به عنوان ابوبکر بن علی(ع) در واقعه کربلا یاد شده است.[34] بنا بر نقل برخی از منابع او در کربلا بدست عمر الاطرف بن علی(ع) به هلاکت رسید.[35]

منابع :

[1]-الدینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود؛ الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، قم، منشورات رضی، 1368ش، ص260.

[2]-الطبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، 1967، ج6، ص18 و مسکویه، ابوعلی؛ تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، 1379ش، ج2، ص147.

[3]-الطبری، پیشین، صص446-447؛ شیخ مفید؛ الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید، ص1413، ج2، صص106-108 و الاصفهانی، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا، صص92 و 74-93 و برای مطالعه بیشتر رجوع شود به: الخوارزمی، الموفق بن احمد؛ مقتل الحسین(ع)، تحقیق و تعلیق محمد السماوی، قم، مکتبة المفید، بی‌تا، ج2، ص31 و ابن اثیر، علی بن ابی الکرم؛ الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر-داربیروت، 1965،ج4، ص75.

[4] -الطبری، پیشین، ص438 و ابن‌اثیر، پیشین، ص69.

[5]- الطبری، پیشین، ص454 و ابن‌اثیر، پیشین، ص79.

[6]-البلاذری، احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، 1977،ج3، ص206؛ الطبری، پیشین، ج5، ص455؛ شیخ مفید، پیشین، ص113 و ابن‌اثیر، پیشین، ص80.

[7]-الطبری، پیشین، صص554-600.

[8]- البلاذری، پیشین، ج6، ص409 و الطبری، پیشین، ج6، ص58.

[9]- الدینوری، پیشین، ص257.

[10]- ابن‌سعد؛ الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبة الصدیق، چاپ اول، 1993، خامسه1، ص476؛ البلاذری، پیشین، ج3، ص201؛ الطبری، پیشین، ج5، ص449 و شیخ مفید، پیشین، ص109.

[11]-ابن‌شهرآشوب؛ مناقب آل ابیطالب، قم، علامه، 1379ق، ج4، ص107 و البحرانی، عبدالله؛ العوالم الامام الحسین(ع)، تحقیق مدرسه الامام المهدی(عج)، قم، مدرسه الامام المهدی(عج)، چاپ اول، 1407، ص281.

[12]-ابن‌سعد، پیشین، خامسه1، ص474؛ البلاذری، پیشین، ج3، ص204؛ الطبری، پیشین، ج5، ص453 و الکوفی، ابن اعثم؛ الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، ص1991، ج5، ص119.

[13]-الطبری، پیشین، ج5، ص450؛ شیخ مفید، پیشین، ج2، ص112 و سید بن طاوس؛ اللهوف، تهران، جهان، 1348ش، ص126.

[14]- الدینوری، پیشین، ص258.

[15]-ابن‌سعد، پیشین، خامسه1، ص481؛ البلاذری، پیشین، ج3، ص206؛ الطبری، پیشین، ج5، ص455 و ابوالفرج الاصفهانی، پیشین، ص118.

[16]-البلاذری، پیشین، ج3، ص206؛ الطبری، پیشین، ج5، ص455؛ و ابن اثیر، پیشین، ص80 و ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر؛ البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، 1986، ج8، ص189.

[17]-الطبری، پیشین، ج6، ص59؛ مسکویه، پیشین، ص180؛ ابن اعثم، پیشین، ج6، ص244 و الخوارزمی، پیشین، صص223-224.

[18]- البلاذری، پیشین، ج3، ص187؛ الطبری، پیشین، ج5، ص422؛ شیخ مفید، پیشین، ص96 و ابن اثیر، پیشین، ص60.

[19]-سید بن طاوس، پیشین، ص135؛ ابن شهرآشوب، پیشین، ص111 و حلی، ابن‌نما؛ مثیر الاحزان، قم، مدرسه امام مهدی(عج)، 1406، ص78.

[20]- سید بن طاوس، پیشین، ص135 و ابن نما، پیشین، ص78.

[21]- البلاذری، پیشین، ج3، ص194؛ الطبری، پیشین، ج5، ص438 و ابن اثیر، پیشین، ص69.

[22]-البلاذری، پیشین، ج2، ص82؛ الطبری، پیشین، ج5، ص379؛ شیخ مفید، پیشین،ج2، ص64 و ابن‌اثیر، پیشین، ج4، ص364.

[23] -همانها.

[24]- البلاذری، پیشین، ج2، ص82؛ الطبری، پیشین، ج5، ص379 و ابن‌اثیر، پیشین، ج4، ص36.

[25]-البلاذری، پیشین، ص191؛ الطبری، پیشین، 432؛ الخوارزمی، پیشین، ص12 و ابن‌ اثیر، پیشین، ج4، صص66-67.

[26]- الطبری، پیشین، ج5، ص432 و ابن‌اثیر، پیشین، ص67.

[27]-الدینوری، پیشین، ص243 و البلاذری، پیشین، ج8، ص9.

[28]-الطبری، پیشین، ج5، ص380؛ شیخ مفید، پیشین، ص65 و ابن اعثم، پیشین، ص62.

[29]- همانها.

[30]- این قیام در سال 71 هجری به وقوع پیوست.

[31]- البلاذری، پیشین، ج8، ص9 و الطبری، پیشین، ج6، ص222.

[32]-ابن‌عساکر؛ تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415، ج18، ص306.

[33]- ابن شهرآشوب، پیشین، ص107.

[34]- ابن اعثم، پیشین، ص112؛ الخوارزمی، پیشین، ج2، ص28 و البحرانی، پیشین، ص279.

[35]-ابن اعثم، پیشین، ص113؛ ابن شهر آشوب، پیشین، ص107 و البحرانی، پیشین، ص280.