كلمات كليدي : دانش تاريخ، تاريخ تحليلي، نسبيت
نویسنده : (تليخص)هیئت تحریریه سایت پژوه
تاریخ تحلیلی از انواع دانش تاریخ است. تاریخ اندیشیده هگل و تاریخ مبتنی بر ذهن شلینگ، در آثار سایر مورخان یا فیلسوفان علم تاریخ با عنوان «تاریخ تحلیلی» مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. از زمان ولتر به بعد گسترده‌ترین نوع تاریخ‌نویسی مورخان اروپا، تاریخ‌نویسی تحلیلی بوده است و تمام مورّخان و فیلسوفان علم تاریخ در قرن بیستم، تاریخ‌نویسی را منحصر در تاریخ تحلیلی می‌دانند و بیشترین کتاب‌ها و مقالات مربوط به «فلسفه نقادی تاریخ» به نقد و بررسی و تفسیر انواع دانش تاریخ در نوع تاریخ تحلیلی پرداخته‌اند. با این حال، این نوع دانش تاریخ در ایران ناشناخته است و حتی در مجموعه اقسام دانش تاریخِ شهید مطهری قرار ندارد.
تاریخ تحلیلی، نوعی از دانش تاریخ است که به عقیده مورخان و فیلسوفانِ علم تاریخ، عامل «ذهن» نقش اصلی را در آن ایفا می‌نماید. منظور از عامل ذهن، وجود اعتقادات پیشین، فرهنگ خاص اقتباس شده از جامعه، معرفت‌‌های پیشینی، نظریه‌های تاریخی، فلسفه‌های هستی‌شناسانه یا فلسفه‌های انسان‌شناسانه، اعتقادات مذهبی یا ملّی و هر عامل فکری و ذهنی دیگری است که مورّخ هنگام تاریخ‌نویسی و تاریخ‌نگاری با مجموعه‌ای از این قبیل اندوخته‌ها دست به کار شده است؛ البته به نظر فیلسوفان علم تاریخ، مورّخان از این قبیل افکار و عقاید و اندوخته‌های فکری و فرهنگی آگاه باشند یا نباشند، عامل ذهن در مراحل مختلف تاریخ‌نویسی آنان دخالت دارد.
نقش فرهنگ جامعه در تاریخ تحلیلی
منظور از دخالت ذهن در تاریخ تحلیلی، دخالت افکار و اندیشه‌های مورخ است و افکار مورخ هم محصول فرهنگ جامعه‌ای است که در آن زندگی می‌کند؛ بنابراین، مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده در تاریخ تحلیلی، فرهنگ جوامع مختلف است و چون فرهنگ واحدی در جوامع، حتی در جامعه‌ای واحد هم یافت نمی‌شود، تاریخ‌های تحلیلی واحد و یگانه هم وجود ندارد.
نسبیت تاریخ تحلیلی
هنگامی که تاریخ تحلیلی با افزایش تعداد مورخان افزایش یابد و هیچ ملاکی هم برای نقد و بررسی آن وجود نداشته باشد، نتیجه حتمی آن پیدایش «نسبیت» در اعتبار تاریخ تحلیلی است؛ یعنی ارزش معرفتی تاریخ تحلیلی، نسبی و تابع شرایط فرهنگی و اجتماعی مورخان است و با تغییر آن تغییر می‌یابد.
فایده تاریخ تحلیلی
تاریخ تحلیلی فایده عام ندارد و بیشترین بهره‌برداری از تاریخ تحلیلی را افراد، گروه‌ها و طبقاتی در طول زمان برده‌اند که قصد سوء استفاده از تاریخ و سعی در فریب عامه داشته‌اند.