كلمات كليدي : كلنل پسيان – قوام السلطنه – كابينه مشير الدوله - كابينه سيد ضياء الدين طباطبايي – اصلاحات و قيام كلنل – ژاندارمري خراسان
نویسنده : منيره شريعت جو
کلنل محمد تقی خان پسیان که اجداد وی پس از جنگ 1243 ق و جدا شدن قفقاز از ایران، به تبریز مهاجرت نموده بودند در سال 1309 ق در این شهر چشم به جهان گشود. علوم قدیم و جدید، فارسی، عربی و سایر زبان های خارجی را به مدت شش سال در شهر خود فراگرفته، به مدت پنج سال در مدرسه نظامی تهران به تحصیل پرداخت. وی یک سال پیش از اتمام مدرسه، از طرف وزارت جنگ به خدمت فراخوانده شد. پس از آن با درجات مختلف نظامی، علیه اشرار داخلی و خارجی در مناطق مختلف کشور به خدمت پرداخت. در سال 1332 ق/ 1293 ش پس از بازگشت به تهران، دوران مدرسه خویش را با موفقیت به پایان رسانده اما سال ها بعد در پی مشکلاتی و همچنین معالجه ورم کبد، در 1336 ق/ 1296 ش به آلمان رفت و در بخش هوانوردی مشغول به کار شد، اما به علت کسالت به خدمت پیاده نظام قشون آلمان در می آید. بالاخره در سال 1338 ق/ 1299 ش به ایران بازگشت.
او با ریاضیات عالی، موسیقی و زبان های ترکی، آلمانی، فرانسه، انگلیسی و روسی آشنایی داشت و آثار تألیفی و ترجمه چندی از خود برجای گذاشت که برخی از آن ها احتمالا در اثر سوزاندن مدارک وی پس از حیات او از بین رفته و یا ناتمام مانده است.[1]
وی در نزد دوستان به صفاتی چون قانون مداری، عقل و دانش، شجاعت و مردانگی، راستگویی، وطن پرستی، رؤوف بودن نسبت به زیردستان، فروتنی، پاکدامنی و تهذیب ستوده شده است.[2]
آن چه در زمینه حیات سیاسی کلنل پسیان در تاریخ ایران حائز اهمیت است، اقدامات وی در دوران ریاست ژاندارمری و سپس قیام او در خراسان می باشد.
کلنل با سقوط کابینه وثوق الدوله و ریاست الوزرایی مشیرالدوله به ریاست ژاندارمری خراسان منصوب گشت. در زمان کابینه 94 روزه سید ضیاءالدین طباطبایی نیزکه پس از مشیرالدوله بر سر کار آمد اداره ایالت خراسان نیز به وی سپرده شد.
اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خراسان در زمان حاکمیت قوام السلطنه برادر وثوق الدوله، که پس از قرارداد 1919 به وی سپرده شده بود با فعالیت حزب دموکرات و روزنامه های مشهد بر ضد قرارداد، مصادره املاک آستان قدس رضوی و بمباران مرقد مقدس امام رضا (ع) به دست روس های تزاری در سال 1330 ق/ 1291 ش که ناشی از قرارداد 1907 و فتنه «طالب الحق» به شمار می رفت بسیار آشفته گردید. آزادیخواهان که به علت حبس و تبعید، که خواستار تعویض رئیس ژاندارمری بودند با انتصاب کلنل پسیان به موفقیت دست یافتند.
کوتاه نمودن دست افرادی که اموال دولتی را به مصارف شخصی می رساندند، ایجاد نظم و تخصیص بودجه ژاندامری به مصارف این مرکز، ایجاد امنیت با دستگیری سارقین مسلح و ناامن سازان منطقه، ایجاد تشکیلات جهت سازماندهی محاسبات آستان قدس رضوی و تلاش جهت تأمین استقلال اقتصادی و سیاست خارجی از جمله اقدامات اصلاحی وی به شمار می رود.[3]
کلنل پسیان در فروردین 1300، با نپذیرفتن حاکم انتصابی کابینه جدید قوام السلطنه به عنوان والی خراسان و تحت کنترل درآوردن شهر با استمداد از نیروهای ژاندارم و سرپیچی از اطاعت حکومت مرکزی با سقوط کابینه سید ضیاء در سوم خرداد و تیرگی روابط با نیروهای انگلیسی مستقر در این منطقه آغاز به قیام کرد.[4]
عدم اعتماد به قوام و حس انتقام جویی وی به دلیل به مخاطره انداختن منافع نامشروع مالی و مخالفت با استقلال طلبی وی در برابر حکومت قاجار در زمان حاکمیت او بر خراسان[5] که شوراندن دستجات سیاسی و عشایر بر ضد کلنل یکی از نتایج آن محسوب می گردد باعث شد کلنل پس از وزارت قوام خواهان کناره گیری از قدرت شود که مورد قبول حکومت مرکزی واقع نمی شود.[6]
اجرای قانون، رعایت عدل و انصاف در حق مردم، سوادآموزی و تصفیه مملکت از فساد و استقلال ایران،[7] که از نتایج منفی قرارداد 1919 بود، دو هدف عمده ای است که برای قیام کلنل عنوان شده است.[8] وی پس از اطلاع از ماهیت کابینه سید ضیاء نسبت به آزادی جمعی از مستبدین و دستگیری برخی از آزادیخواهان همچون مدرس، معتقد بود که تغییر سیستم حکومت به منظور اداره صحیح کشور الزامی است و این امر را از منطقه تحت نفوذ خود آغاز نمود.[9]
اعلام استقلال در خراسان،[10] حمله به تهران و ساقط نمودن حکومت مرکزی[11] و انگیزه های آزادی خواهانه، نظرات مختلفی است که درباره محدوده قیام وی ارائه شده است. اما مطابق گفته دوستانش، وی به هیچ وجه خواهان حمله به مرکز و یا جدایی خراسان از ایران نبود و اسناد موجود دال بر این مطلب نیز ساخته دولت وقت می باشد.[12]اسناد مربوط به رخدادهای قیام وی در مجموعه ای با عنوان انقلاب خراسان گردآوری شده است. [13]
به لحاظ سیاسی، برخی او را وابسته به حزب دموکرات می دانند،[14] اما وی در متمم رد دادخواهی که به قلم خویش نگاشته است هرگونه وابستگی به احزاب و مداخله در امور سیاسی را رد می نماید.[15]
کلنل سرانجام در اول صفر 1340 ق/ 1300 ش در سن 31 سالگی در جعفرآباد قوچان، در حالی که مصمم در به ثمر نشاندن قیام خویش بود، طی خیانت برخی از همکارانش در جنگ با اکراد کشته و در حالی که سر وی از تن جدا شده بود در مقبره نادری مشهد به خاک سپرده شد. پس از مدتی جسد وی، با حمایت قوام به گورستان سراب نقل مکان یافته اما در سال 1331 ش طی ساخت خیابان، تابوت فلزی وی کشف شده و به مقبره نادری بازگردانده شد.[16] وی در حالی این جهان را ترک گفت که تمام دارایی وی 270 تومان قیمت گذاری شده بود.[17]