تالیفات محیط طباطبایی

آثار و تألیفات

محیط طباطبایى طى بیش از 70 سال تحقیق و فعالیت مطبوعاتى (1300 ـ 1371ش) موفق گردید بیش از 2500 مقاله در بیش از 55 روزنامه و مجله بنویسد، و مدیریت سه نشریه را عهده دار گردد. براى سى جلد کتاب مقدمه بنویسد. نوزده جلد کتاب تألیف کند. هشتصد سخنرانى علمى، ادبى، تاریخى و فرهنگى در رادیو، تلویزیون، کنگره هاى علمى، محافل و مجالس ادبى و اجتماعى ایراد نماید. ده هزار ساعت تدریس کند و در مدارس گوناگون و مراکز آموزش عالى حدود 6000 شاگرد تربیت کند و حدود بیست هزار بیت شعر از خود به یادگار بگذارد.^[67]

استاد سید عبدالعلى فنا توحیدى که خود اهل فضل و فضیلت است و به تاریخ معاصر ایران احاطه اى قابل توجه دارد و با کمک حافظه و منابعى که فراهم آورده، در رجال شناسى خصوص شخصیتهاى معاصر ادبى، اجتماعى و سیاسى فردى مطلع و با بصیرت مى باشد، از سال 1336ش که دوره رایزنى فرهنگى محیط به پایان رسید، و به ایران بازگشت، تصمیم گرفت با توافق برادرش تمامى مقالات و یادداشتهاى محیط را از لابه لاى مجلات، نشریات و کتابها استخراج کند و از روى آنان با اصلاحات لازم و رفع غلط هاى چاپى، دوباره نویسى کند. دانشگاه تهران، و برخى کتابخانه هاى معتبر کشور نیز وى را در این جهت یارى نمودند. او تاکنون توانسته است نزدیک به سه هزار مقاله ى محیط را جمع آورى نماید که شامل دو هزار مقاله بلند و هزار نوشته و یادداشت کوتاه هستند. محصول تلاش این فرهنگى گمنام در پنجاه جلد دست نویس فراهم و تدوین گردیده که هر کدام فهرست جداگانه دارند. محیط در اواخر عمر تصمیم گرفت این مجموعه ها را به چاپ بسپارد، ولى انجام نپذیرفت. در عین حال آثار گردآورى شده توسط برادر، چنان برایش اعتبار داشت که از وى خواست در موضوعاتى خاص مقالات او را استخراج کند که از این طریق تعدادى از مقالات که به صورت سلسله مطالب در موضوعى خاص بودند، به شکل کتاب، به طبع رسیدند. غالب سخنرانى هاى محیط نیز توسط استاد سید عبدالعلى فنا توحیدى قلمبند گردیده است که البته دست نوشته هاى وى با اصل سخنرانیها و خطابه هاى محیط تفاوتهایى دارد.^[68]

آثار مستقل که به صورت کتاب چاپ شده یا آماده نشر هستند، بدین قرارند:

1. جغرافیاى نو: دو مجلد که جزو کتب درسى دبیرستانها بوده و در سال 1315 منتشر شد.

2. مجموعه آثار میرزا ملکم خان: انتشارات محمدعلى علمى در سال 1327ش. مجلدات دوم و سوم و چهارم این مجموعه هنوز چاپ نشده اند و در کتابخانه محیط موجود هستند.

3. نقش سید جمال الدین اسدآبادى در بیدارى مشرق زمین: با مقدمه و ملحقات سیدهادى خسروشاهى، قم، مرکز انتشارات دارالتبلیغ اسلامى، 1350ش. این کتاب شامل 15 مقاله محیط بود که در مطبوعات درج شده بود. اما در چاپ جدید سى مقاله از آثار ایشان آمده است. یادآور مى شود طبع جدید اثر مذکور در سال 1370 توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامى صورت گرفته است.

4. دادگسترى در ایران: ابتدا در مجله وحید و دوبار جداگانه چاپ شده است. طبع جدید آن مربوط به سال 1351ش است. دامنه موضوعات کتاب از صدر اسلام تا آغاز مشروطیت است.

5. آنچه درباره حافظ باید دانست: که مجموعه گفتارها و نوشته هاى استاد طى سالهاى 1317 تا 1321ش مى باشد و مشتمل بر 21 فصل است. این کتاب را مؤسسه انتشارات بعثت در سال 1367ش در قطع رقعى و 288 ص چاپ نموده است.

6. فردوسى و شاهنامه: شامل 28 مقاله در 218 صفحه به قطع وزیرى، تهران، امیرکبیر، 1370.

7. خیامى یا خیام: شامل مقالات و گفتارهاى محیط که فرزند فاضلش سید احمد محیططباطبایى آنها را از بایگانى مرزهاى دانش رادیو، کتابخانه مجلس شوراى اسلامى و کتابخانه سید عبدالعلى توحیدى استخراج نموده است. انتشارات ققنوس در سال 1370ش این کتاب را در 218 صفحه و قطع وزیرى چاپ کرده است.

8. تطوّر حکومت در ایران بعد از اسلام: این کتاب حاوى دوازده گفتار است که محیط براى دانشجویان رشته تاریخ دانشگاه آزاد اسلامى تهران در نیمه سال تحصیلى 1361- 1362 به صورت خطابه ایراد نموده است. سیداحمد فرزند محیط این گفتارها را به صورت منظم و مدون در آورد و در اختیار دانشجویان مزبور قرار داد تا آن که انتشارات بعثت آن را در سال 1367 به انضمام یک خاتمه و چهار ضمیمه (از خطابه هاى استاد در برنامه مرزهاى دانش) در قطع وزیرى و 220 صفحه به طبع سپرده است.

9. تاگور شاعر و فیلسوف هندى: شامل شرح حال تاگور است که نخست در هشت شماره روزنامه ایران در شهریور 1310 ش و سپس در فروردین سال 1311 به صورت کتابى در 67 صفحه از طرف شعبه کتابخانه ترقى منتشر و هنگام مسافرت تاگور به ایران، به وى تقدیم گشت.

10. دانش و دانشوران: محیط در نظر داشت کتابى با این عنوان بنویسد که بخشهایى از آن از سال 1309 در جراید و مجلات کشور درج شد. استاد سید عبدالعلى فنا توحیدى کوشیده است با جمع آورى همان مقالات مباحث کتاب موردنظر را با جلب نظر محیط تدوین کند. البته این اثر تاکنون چاپ نشده است.

11. کتابى درباره نادرشاه افشار: محیط بر اثر قراردادى که با انجمن آثار ملى داشت، تصمیم گرفت کتابى درباره نادر بنویسد که موفق گردید 320 صفحه از آن را به نگارش درآورد و به طبع بسپارد، اما به دلایل مختلف نتوانست بقیه کتاب را که مطالب و اسنادش آماده بود، تکمیل و چاپ کند.

12. تاریخ تحلیلى مطبوعات ایران: در سال 1354ش دکتر صدرالدین الهى به عنوان مدیر مدرسه عالى روزنامه نگارى (دانشکده علوم ارتباطى) از محیط دعوت نمود در نیمه دوم سال تحصیلى 1355- 1354ش تدریس تاریخ مطبوعات ایران را از زمان محمدشاه تا آغاز حکومت پهلوى بر عهده گیرد. محیط تدریس رسمى را نپذیرفت، ولى بر اساس یادداشتهاى سالهاى 1318 و 1319 که شخصاً در این مورد فراهم آورده بود و مطالعات و پژوهشهاى جدید، 29 خطابه براى دانشجویان این دانشکده ارائه نمود که این گفته ها به صورت جزواتى در اختیار آنان قرار گرفت. این مطالب همراه با نوشته هاى دیگرى در همین موضوع در 323 صفحه و در قطع وزیرى توسط انتشارات بعثت چاپ شد.

13. تاریخچه اعزام محصل به اروپا: شامل مقالات استاد در این موضوع است که در روزنامه شفق سرخ در سال 1312ش و در 46 شماره درج شده است و به صورت کتابى مستقل آماده طبع مى باشد.

14. دیوان حافظ: به تصحیح و مقدمه استاد محیط و به خط محمدعلى سبزه کار و با تذهیب مجید طریقتى، شامل 48 صفحه مقدمه و 384 صفحه متن که در قطع وزیرى توسط انجمن خوشنویسان ایران تاکنون دوبار چاپ شده است. طبع دوم مربوط به سال 1369 است.

15. گلستان سعدى: با تصحیح و مقدمه محیط. به خط امیر فلسفى، تذهیب فرهاد لاله دشتى، شامل چهل و یک صفحه مقدمه و 288 صفحه متن که در قطع وزیرى توسط سید عبدالله موسوى ریز کوهى در سال 1371 به طبع رسیده است.

16. فرهنگ اسلامى: این کتاب نخست به عنوان نشریه شماره 32 توسط انجمن علمى مذهبى دانشگاه آذرآبادگان تبریز منتشر شده است و سپس انتشارات بعثت در قطع جیبى در 47 صفحه در سال 1356ش به طبع آن اقدام نموده است.

17. تاریخ بابیه (نقطه الکاف): سلسله مقالات محیط در ماهنامه گوهر که طى سالهاى 1352 تا 1357ش انتشار یافته است. این مجموعه به عنوان پیوست در پایان کتاب تاریخ ادبیات ایران اثر ادوارد براون (از صفویه تا عصر حاضر، ترجمه دکتر بهرام مقدادى) آمده است و آماده چاپ در کتابى مستقل مى باشد. او در این کتاب ماهیت این فرقه ضالّه را افشا کرده و حقایقى را علیه آنان بازگفته است.

18. شرح حال مفصل صفى الدین اُرموى: مى تواند به صورت کتابى مستقل در اختیار علاقه مندان قرار گیرد.

19. تاریخچه دارالفنون: مقالاتى است که طى ده شماره در سال 1313ش در نشریه شفق سرخ انتشار یافت و اثر مستقلى را تشکیل مى دهد، ولى هنوز در قالب کتابى مجزا چاپ نشده است.

20. شرح حال محمد زکریاى رازى: حاوى سلسله مطالب استاد در خصوص زندگى، اندیشه و آثار این دانشمند مسلمان که در سى شماره روزنامه ایران در سال 1309 ش چاپ شده است و آماده طبع در هیأت کتابى مستقل مى باشد.

21. دفاع از فلسطین: مجموعه مقالات وى درباره فلسطین که مى تواند به عنوان کتاب مستقل در اختیار خوانندگان قرار گیرد.

2200. دیوان مجمر زواره اى: با مقدمه، تصحیح و اشراف محیط، تهران، خیام، 1345

مقدمه نویسى بر آثار دیگران

1. نورالدین عبدالرحمن جامى، مقدمه کتاب بهارستان جامى، از نشریات کتابخانه مرکزى، تهران، 1311.

2. افسانه یا تاریخ، مقدمه کتاب سه یار دبستانى، اثر هانرى ماکفال، ترجمه وزیرى و طاهرى، تهران، 1313.

3. زندگانى سعدى، مقدمه کتاب بوستان سعدى، به تصحیح سیدمحمدرضا جلالى نائینى، تهران، 1317.

4. مقدمه کتاب نگارستان عجایب و غرایب تألیف پیشاورى.

5. مناجات، کتاب نغمه هاى آسمانى.

6. مادر، کتاب مادر به قلم سیدجلال الدین افتخارزاده.

7. سیرة رسول اکرم(صلى الله علیه وآله)، کتاب تاریخ نبوى، سیدرضا همراه.

8. به نام خداوند، کتاب سخنان على بن الحسین(علیه السلام).

مقاله هایى که در کتابهاى دیگر آمده است:

1. صاحب یخچالیه، مقاله در کتاب تذکره یخچالیه، محمدعلى فرهنگ (بهار) اصفهانى، چاپ سوم، 1321.

2. در ماتم محمد قزوینى مندرج در کتاب علامه قزوینى، تهران، 1328.

3. جستجو در لفظ سینا، کتاب جشن نامه ابن سینا، ج 2، ص 291-296.

4. سرزمین بحرین، کتاب خلیج فارس، ج 1، تهران 1342.

5. مهر مادر، کتاب مادر، سیدجلال الدین افتخارزاده.

6. کرمان و کرمانیها، مجموعه سخنرانیها به انضمام آثارى از شاعران معاصر کرمان.

7. تأثیر شعر در نگاهدارى و تقویت گسترش زبان فارسى، سخنرانیهاى نخستین کنگره شعر در ایران.

8. محمد زکریاى رازى پیشاهنگ عصر جدید تجربه، کتاب دوازده مقاله، ص 129-147.

9. شناسایى اقبال، کتاب علامه اقبال لاهورى، ص130-144.

10. ابوریحان بیرونى ادیب و شاعر، یادنامه ابوریحان بیرونى.

11. سهم اصفهان در فرهنگ جهان، مجموعه مقالات پنجمین کنگره ایران شناسان.

12. خاندان عامرى، کتاب عامرى نامه (مشتمل بر 18 مقاله تقدیم به على محمد عامرى).

13. دارالفنون و امیرکبیر، کتاب امیرکبیر و دارالفنون، ص 186-194.

14. محیط زندگانى شیخ طوسى، یادنامه شیخ طوسى، ص 26-40.

15. بازگشت سبک هندى به ایران، کتاب صائب و سبک هندى، ص 198-206.

16. هزاره شیخ طوسى، یادنامه شیخ طوسى.

17. چند نکته درباره فردوسى و شاهنامه، کتاب فردوسى و ادبیات حماسى.

منبع:فرهیختگان تمدن شیعه