شكنجه، حق آزادي از شكنجه، آزادي از شكنجه، ممنوعيت شكنجه، حقوق بشر
نویسنده : محمد ابراهيمي
شکنجه یکی از زشت ترین جلوه‌های تعرض به کرامت انسانی است که موجب نابودی شأن و منزلت قربانی و مختل شدن تداوم زندگی و فعالیت‌های وی خواهد شد. این پدیده غیر انسانی از دیر باز توسط حکام مستبد و ظالم به عنوان ابزاری جهت تحکیم ارکان قدرتشان به کار گرفته می‌شد. در حال حاضر نیز این پدیده شوم با وجو د تمامی اقدامات جامعه بین المللی که در جهت محو و منع آن صورت پذیرفته، توسط برخی از دولت‌ها اعمال می‌گردد. آزادی از شکنجه و محو و منع این اقدام ضد بشری همواره جزء آمال انسان‌های آزادی خواه بوده و هست و از این رو با شکل‌گیری نظام نوین جهانی مبتنی بر منشور سازمان ملل متحد و پیدایش نظام حقوق بشری در مفهوم مدرن آن حق آزادی از شکنجه[1] به عنوان یکی از حقوق بنیادین [2]بشری مورد شناسایی قرار گرفته و اقدامات نسبتا مؤثری در جهت تحقق این حق و ممنوعیت اعمال شکنجه نسبت به افراد در سطوح مختلف صورت پذیرفته است تا جایی که امروزه ممنوعیت شکنجه و حق آزادی از شکنجه یکی از مهم‌ترین ارزش‌های اساسی جوامع دمکراتیک به شمار می‌آید.
1- تعریف و مفهوم شکنجه
بر خلاف بسیاری از اصطلاحات حقوق بشری که فاقد تعریف مشخصی در اسناد حقوق بشری‌اند، اصطلاح شکنجه در اسناد متعددی مورد تعریف قرار گرفته و از این رو مفهوم و معنای آن تا حدودی روشن است. اعلامیه حمایت از تمامی اشخاص در مقابل شکنجه و سایر رفتارها یا مجازات ظالمانه، غیر انسانی و تحقیرآمیز(1975) [3] اولین سند بین المللی حقوق بشری است که در ماده1 آن شکنجه به شرح زیر مورد تعریف قرار گرفته است :
«1- مقصود این اعلامیه از شکنجه عبارت است از؛ هرگونه عملی که به موجب آن درد یا رنج شدید جسمی یا روحی، به وسیله یا بر اثر تحریک مامورین دولتی به منظور کسب اطلاعات، یا اخذ اقرار یا به خاطر ارتکاب عملی یا مظنون بودن فرد به ارتکاب عملی یا ترساندن او یا اشخاص دیگر، بر روی آن شخص یا شخص ثالثی اعمال گردد. شکنجه درد یا رنجی را که صرفا ناشی از نفس مجازات یا نتیجه حاصل از مجازات قانونی است تا جایی که مطابق با حداقل اصول استاندارد رفتار با زندانیان باشد، شامل نمی‌شود.
2 - شکنجه مشتمل بر شکل مشدد و عمدی از رفتار یا مجازات ظالمانه، غیرانسانی یا تحقیرآمیز است.»
چندی بعد، کنوانسیون ضد شکنجه و دیگر رفتارها یا مجازات‌های ظالمانه، غیر انسانی یا تحقیرآمیز(1984) [4] به تصویب رسید. ماده 1کنوانسیون مذکور، اصطلاح شکنجه را چنین تعریف نموده است :
«1- برای اهداف این کنوانسیون واژه «شکنجه» یعنی هر فعل عمدی که در اثر آن درد یا صدمه شدید، اعم از جسمی یا روحی، به منظور دستیابی به اهدافی چون کسب اطلاعات یا اقرار از قربانی یا شخص ثالث، تنبیه قربانی برای عملی که وی یا شخص ثالث مرتکب شده یا مظنون به ارتکاب آن بوده، ارعاب یا اعمال فشار بر قربانی یا شخص ثالث یا به هر انگیزه‌ای که مبتنی بر هرگونه تبعیض باشد، در صورتی که چنین درد یا صدمه‌ای توسط مامور رسمی یا تحت نظارت یا تحریک وی یا با رضایت یا سکوت وی و در صلاحیت رسمی او صورت پذیرد. این تعریف شامل درد و رنجی که صرفا ذاتی یا لازمه ضمانت اجراهای قانونی است نمی‌گردد.
2- این ماده به هیچ یک از ا سناد بین المللی یا مقررات داخلی که حاوی مقرراتی با حوزه اعمال گسترده تر هستند یا ممکن است باشند،خدشه‌ای وارد نمی‌آورد.»
علاوه بر این دو تعریف اساسنامه دیوان بین المللی کیفری(1998) [5] این اصطلاح را در قسمت(e) بند 2 ماده7 به اختصار چنین تعریف کرده است:«...«شکنجه» یعنی تحمیل عمدی درد یا رنج شدید جسمی یا روحی بر شخصی که در توقیف یا تحت کنترل متهم [به شکنجه] است، البته شکنجه شامل درد یا رنجی که صرفا ناشی از مجازات قانونی یا ذاتی و لازمه آن است نمی‌گردد...».
اصطلاح شکنجه حتی در برخی از اسناد مصوب در نظام‌های منطقه‌ای حقوق بشر نظیر ماده2 کنوانسیون بین آمریکایی پیشگیری و مجازات شکنجه(1985)[6] و علاوه بر این در رویه قضایی نهادهای قضایی مهمی چون کمیسیون اروپایی حقوق بشر و دیوان اروپایی حقوق بشر، مورد تعریف قرار گرفته است.[7]
به نظرمی رسد با توجه به مجموعه تعاریفی که از اصطلاح شکنجه ارایه شده، تعریفی که درکنوانسیون ضد شکنجه و دیگر رفتارها یا مجازات‌های ظالمانه غیرانسانی یا تحقیرآمیز(1984)آمده از جهات مختلفی از جمله ذکر آن در سند الزام آور جهانی و دایره شمول آن نسبت به سایر تعاریف و جامعیت آن از حیث در برداشتن تمامی قیود مندرج در تعاریف دیگر و تایید و تصدیق و به کارگیری این تعریف از جانب نهادهای بین المللی مهمی چون کمیته حقوق بشر و دیوان کیفری رواندا و دیوان کیفری بین المللی یوگسلاوی سابق و...می تواند به عنوان تعریف برتر و مقبول از این اصطلاح معرفی گردد.[8]
2- مفهوم ومعنای آزادی ازشکنجه
وقتی در نظام حقوق بشر سخن از آزادی از شکنجه یا حق آزادی از شکنجه به میان می‌آید، مفهوم و معنای خاصی مد نظر است. در این نظام مراد از حق آزادی ازشکنجه این است که هرکس مصون از شکنجه شدن است و حق دارد مورد شکنجه قرار نگیرد و دیگران هم ناتوان ازآنند که او را مورد شکنجه قرار دهند. در واقع هیچ کس قدرت و صلاحیت شکنجه کردن دیگران را ندارد. در این معنی و مفهوم، فرد با داشتن حق آزادی از شکنجه، دیگران (دولت‌ها )را محدودکرده وآنها را ناتوان از آن ساخته تا او را مور د شکنجه قرار دهند.[9]
به این ترتیب منظور از حق آزادی از شکنجه آن نیست که صرف رهایی از شکنجه و شکنجه نشدن عملی صحیح، درست و خوب است و شکنجه کردن عمل باطلی محسوب میشود بلکه در اینجا معنا و مفهومی بالاتر از این حد مطرح می‌باشد -صرف نظر از این که از بعد ارزشی رهایی از شکنجه و شکنجه نشدن عملی خوب و صحیح است- و بدین معنا است که هر فردی حق مصونیت از شکنجه داشته و به هیچ وجه نباید مورد شکنجه قرار گیرد و دیگرانی که در مقابلش قرار دارند به هیچ وجه قدرت و صلاحیت شکنجه وی را ندارند و مکلف به عدم شکنجه وی و حمایت از او در مقابل این عمل ضد انسانی هستند.
3-ارکان یا عناصر شکنجه
بر مبنای تعریفی که کنوانسیون منع شکنجه(1984) ارائه نموده است، عناصر شکنجه و شرایط تحقق شکنجه را میتوان به شرح زیر بیان نمود:
رکن مادی
در عنصر مادی تحقق شکنجه، فعل یا عمل مادی که سازنده این جرم است باید دارای خصوصیات ویژه‌ای باشد. نکته اول این که فعل یا عمل شکنجه، اغلب عمل فیزیکی است، چنان‌که در ماده یک کنوانسیون مزبور بیان شده، شکنجه عبارت است از ایراد عمدی هرگونه درد یا رنج شدید بدنی یا روحی، مانند ایراد ضرب و جرح، آزار و اذیت روحی و.... اما علاوه بر این ترک فعل یا فعل مادی منفی نیز میتواند مصداق تحقق این رکن از شکنجه محسوب گردد. برای تحقق این جرم تفاوتی میان فعل مادی مثبت یا منفی نیست در صورتی که ترک کننده فعل قانوناً مکلف به انجام دادن فعل باشد و به قصد شکنجه دیگری، از ادای این تکلیف خودداری کند، این ترک فعل عنصر مادی جرم شکنجه محسوب می شود، مانند تشنه و یا گرسنه نگهداشتن، امتناع از دادن دارو و ارائه درمان و امثال آنها.
شخصیت شکنجه‌گر
جهت تحقق «شکنجه»، مطابق تعریف کنوانسیون منع شکنجه(1984)، علاوه بر رکن مادیذکر شده،شخصیت عامل شکنجه نیز مهم است. آن اعمال یا ترک فعل‌ها در صورتی شکنجه محسوب میشود که با مباشرت مأمور رسمی دولت و یا با نظارت یا رضایت و سکوت او یا اجبار او به فرد عادی جهت شکنجه نمودن دیگری، صورت پذیرد. [10]
رکن روانی یا معنوی
علاوه بر ارکان ذکر شده، جهت تحقق جرم شکنجهمطابق با تعریف، عنصر دیگری نیز با عنوان رکن معنوی یا روانی باید وجود داشته باشد. عنصر معنوی یا رکن روانی تحقق جرم شکنجه عبارت است از قصد شکنجه‌گر به ارتکاب عامدانه عمل شکنجه نسبت به فردی که مورد شکنجه قرار می‌گیرد(سو نیت عام). به این رکن در تعریف کنوانسیون منع شکنجه(1984) تصریح شده است؛ شکنجه یعنی «هر فعل عمدی که توسط آن درد یا صدمه شدید، اعم از جسمی یا روحی به منظور رسیدن به اهدافی از قبیل؛ کسب اطلاعات و...»؛ بنابراین فعل شکنجه گر ممکن است به قصد : کسب اطلاع، اخذ اقرار، تنبیه کردن، ایجاد رعب، اجبار، و یا به هر دلیل دیگری که مبتنی بر شکلی از اشکال تبعیض باشد(سو نیت خاص).
4- تمایز شکنجهبا سایر سوء رفتارها
کنوانسیون منع شکنجه (1984)، بین شکنجه و دیگر اقدامات ـ رفتار یا مجازات ظالمانه، غیرانسانی یا تحقیرآمیز ـ به صورت کلی تمایز قائل شده است؛ زیرا، در ماده 16 کنوانسیون مذکور آمده است که دولت‌ها متعهدند تا سایر رفتارها یا مجازات‌های ظالمانه، غیرانسانی یا تحقیرآمیز را که نمی‌توان آنها را در شمار ماده 1 تعریف شده، برشمرد نیز جلوگیری نمایند. این مطلب، به طور کلی وجود یک تمایز را بین آنها نشان می‌دهد.[11]
اعلامیه حمایت از تمامی اشخاص در مفابل شکنجه و سایر رفتارها یا مجازات ظالمانه و تحقیرآمیز در بند 2 ماده یک شکنجه را مشتمل بر شکل مشدد و عمدی از رفتار یا مجازات ظالمانه، غیرانسانی یا تحقیرآمیز دانسته است.
در قضیه یوناندر سال 1969، کمیسیون اروپایی حقوق بشر ابراز نمود به این که بین اقدامات ممنوع شده، که در ماده 3 کنوانسیون اروپاییحقوق بشر بیان گردیده‌اند رابطه عموم و خصوص مطلق موجود است:
«... هر شکنجه‌ای لزوماً رفتار غیرانسانی و تحقیرآمیزاست و رفتار غیرانسانی نیز تحقیرآمیز است.»[12]
در حقیقت کمیسیون مذکور نیز شکنجهرا شکل جدی و خطرناک و مهمی از رفتار غیرانسانی می‌‌داند.
از این جهت تمایزی که میان شکنجه با سایر سوء رفتارهاوجود دارد از حیث تفاوت در درجه و شدت هر کدام است. اما علاوه بر این، شکنجهاز مجازات یا رفتار غیرانسانی یا تحقیرآمیزبوسیله ضرورت وجود عنصر هدف (مقصود) برای آن افرادی که تحت رفتار غیرانسانی قرار داده میشود، نظیر به دست آوردن اطلاعات، یا یک اعتراف و یا اجرای یک مجازات تمایز داده شده است.[13]
مطلب مرتبط :
آزادی از شکنجه (2) (منابع، ویژگی ها و تعهدات) Freedom From Torture