كلمات كليدي : فرايند دريافت، فرايند سازمان دادن يا تداعي، فرايند بياني، تكميل، توالي حافظه، تركيب اصوات، سطح پايه، روان سنجي
نویسنده : منيره دانايي
آزمون ITPA در سال ١٩٨٦ توسط ساموئل کرک[1]، جیمز مک‌کارتی[2] و وینیفرد دی[3] ساخته شد. کرک، براساس فرم قبلی آن که در سال ١٩٦١ توسط ساموئل کرک ساخته شده بود، مورد تجدیدنظر قرار گرفت. این آزمون به عنوان ابزاری برای ارزیابی توانایی‌ها و مهارت‌های ارتباطی کودکان و تشخیص ناتوانایی‌های یادگیری آنان در صحبت کردن، خواندن و نوشتن به‌کار می‌رود. در مدارس ابتدایی به‌ویژه در کلاس‌های پایین‌تر، اغلب به دانش‌آموزانی برخورد می‌کنیم که هر چند از نظر هوش بهنجار یا نزدیک به سطح بهنجارند؛ در یادگیری، خواندن، نوشتن، حساب کردن و دیگر فعالیت‌های تحصیلی مشکل دارند. این‌گونه کودکان اغلب پیش از ورود به دبستان شناخته نمی‌شوند، اما پس از ورود به دبستان و شروع به آموزش رسمی، به‌تدریج نارسایی‌ها و مشکلات آنان آشکار می‌گردد. برخی از این کودکان در یک زمینه و برخی دیگر در چند زمینه با مشکل مواجه‌اند. در بیشتر موارد مشکلات یادگیری این دانش‌آموزان در زمینه‌ی خواندن و نوشتن است. آزمون ITPAبرای تشخیص اختلال و نارسایی در خواندن و مهارت ارتباطی به‌ویژه ارتباط کلامی به‌کار می‌رود. فرایند ارتباطی مستلزم دریافت پیام، تعبیر و تفسیر ذهنی آن و دادن پاسخ کلامی یا واکنش غیرکلامی(حرکتی) متناسب با تفسیری است که از دریافت پیام به عمل آمده است. فرایند روانی – زبانی که به وسیله این آزمون اندازه‌گیری می‌شود، دوازده مهارت یا توانایی را دربرمی‌گیرد. هر یک از این توانایی‌ها به وسیله یک خرده‌آزمون اندازه‌گیری می‌شود.[4] دوازده مهارت مورد اندازه‌گیری به وسیله این آزمون عبارتند از:
1. فرایند دریافت
دریافت، یعنی توانایی فرد در درک، تشخیص و معنا بخشیدن به محرک‌های دیداری یا شنیداری.
الف. دریافت دیداری: با این خرده‌آزمون، توانایی کودک در معنا بخشیدن به نمادها یا محرک‌های دیداری و تجزیه و تحلیل اطلاعاتی که از راه چشم دریافت می‌کند، سنجیده می‌شود.
ب. دریافت شنیداری: این آزمون، توانایی کودک در معنا بخشیدن به اصوات و کلمات و تجزیه و تحلیل اطلاعات دریافت‌شده از راه گوش را مورد سنجش قرار می‌دهد.
2. فرایند سازمان‌دادن(تداعی)
براساس فرایند سازمان‌دادن، شخص نمادهای دیداری و شنیداری و اطلاعات دریافتی را به تجارب قبلی خود و به یکدیگر ربط می‌دهد و به آنها معنا می‌بخشد. این فرایند میانجی بین فرایند دریافت و فرایند بازنمایی است. به عبارت دیگر به دنبال دریافت و پیش از بازنمایی رخ می‌دهد و شامل دو فرایند زیر است.
الف. تداعی دیداری – حرکتی: با این خرده‌آزمون توانایی کودک در ارتباط دادن و تداعی مفاهیم و نمادهایی که از راه دیداری دریافت می‌کند، سنجیده می‌شود.
ب. تداعی شنیداری – کلامی: این خرده‌آزمون توانایی کودک را در ارتباط دادن و تداعی مفاهیمی که به صورت شفاهی به وی ارائه می‌شود، می‌سنجد.
در این دو خرده‌آزمون نقش فرایند دیداری و شنیداری به حداقل کاهش داده شده است و در عوض، فرایند سازمان‌دادن، قیاس، تداعی و تجزیه و تحلیل اطلاعات دیداری و شنیداری مورد توجه است.
3. فرایند بیانی
فرایند بیانی، شامل توانایی کودک در بیان افکار و مفاهیم ذهنی خود از طریق بیان کلامی و بیان حرکتی است.
الف. بیان کلامی: با این خرده‌آزمون، توانایی کودک در بیان افکار و مفاهیم در قالب کلمات سنجیده می‌شود.
ب. بیان حرکتی: با این خرده‌آزمون، توانایی کودک در بیان افکار و مفاهیم از طریق اعمال و حرکات بدنی اندازه‌گیری می‌شود.
سازندگان آزمون مورد بحث، شش توانایی را که در بالا به اختصار به آنها اشاره شد، به عنوان توانایی‌های سطح تجسمی یا سطح بازنمایی طبقه‌بندی کرده‌اند. شش توانایی بعدی را نیز در سطح خودکار طبقه‌بندی کرده‌اند. در سطح خودکار، عملکرد فرد کمتر ارادی است و به صورت یکپارچه و سازمان‌یافته جلوه‌گر می‌شود. مهارت‌های خودکار شامل فعالیت‌هایی مانند تکمیل محرک‌های ناتمام دیداری و شنیداری، سرعت ادراک، توانایی بازسازی توالی محرک‌های ادراک‌شده و ترکیب اصوات جداگانه به صورت کلمه‌های بامعنا است. در این سطح دو فرایند عمده اندازه‌گیری می‌شود: پدیده تکمیل و توالی حافظه.
یک. پدیده تکمیل
منظور از تکمیل، توانایی شخص در کامل کردن محرک‌هایی است که به صورت ناتمام ارائه می‌شود، مانند جمله‌ها، کلمات و یا تصاویر ناتمام. برای سنجش توانایی آزمودنی در فرایند تکمیل چهار خرده‌آزمون وجود دارد.
· تکمیل دستوری: در این خرده‌آزمون، آزمودنی باید جمله‌های ناتمام را با استفاده از عبارت‌ها و براساس قواعد دستور زبان کامل کند.
· تکمیل دیداری: با این آزمون، توانایی کودک در شناسایی و درک اشیاء مانوس که به صورت محرک دیدرای و به‌گونه ناتمام به وی ارائه می‌شود مورد سنجش قرار می‌گیرد. آزمودنی باید با مشاهده جزیی از یک محرک دیداری کل آن را درک کند.
· تکمیل شنیداری: با این خرده‌آزمون، توانایی کودک در درک و معنا بخشیدن به کلماتی که بخش‌هایی از هر کلمه حذف شده است، سنجیده می‌شود. این توانایی در درک مطالب شنیده‌شده، گفت و شنود با دیگران و مکالمه‌های تلفنی نقش اساسی دارد.
· ترکیب اصوات: با این خرده‌آزمون، توانایی کودک در یکپارچه کردن اصوات جداگانه‌ای که با فاصله زمانی بین اصوات می‌شنود و درک کامل کلمه سنجیده می‌شود.
دو. پدیده توالی حافظه
توالی حافظه، یادآوری محرک‌های دیداری یا شنیداری از طریق حافظه کوتاه‌مدت است به همان صورتی که به شخص ارائه می‌شود. این فرایند شامل دو بخش است.
· توالی حافظه شنیداری: یعنی توانایی یادآوری رشته‌ای از ارقام شنیده‌شده به همان صورتی که شخص آنها را دریافت کرده است.
· توالی حافظه دیداری: یعنی توانایی یادآوری اشیاء و تصاویر به ترتیبی که دریافت شده است.
برای اجرای این آزمون لازم نیست که از نخستین پرسش‌های هر خرده‌آزمون شروع شود. برای این کار میتوان برای هر آزمونی یک سطح پایه انتخاب کرد. در هر خرده‌آزمون، سطح پایه، پرسشی است که آزمودنی بتواند به ٥ پرسش بعد از آن پاسخ درست بدهد که در این صورت نمره‌های پرسش‌های قبل از آن برایش منظور می‌شود. سقف، به بالاترین سوالی گفته می‌شود که در آن آزمودنی در تعداد معینی از سوال‌های پس از آن با شکست مواجه شود. دوازده خرده‌آزمون باید به ترتیب زیر اجرا گردد:
١. دریافت شنیداری: این آزمون، شامل ٥٠ سوال است که آزمودنی باید به صورت "آری" یا "نه" به آنها پاسخ دهد. آزمایشگر هر سوال را به‌طور شفاهی و به صورت زبان محاوره‌ای به وضوح برای آزمودنی می‌خواند و او باید با گفتن "آری" یا "نه" به آنها پاسخ بدهد. هرگونه پاسخ، حرکت و یا اشاره‌ای که بیانگر پاسخ درست آزمودنی باشد، پذیرفته می‌شود. حتی میتوان آزمودنی را تشویق کرد که پاسخ پرسش‌هایی را که نمی‌داند حدس بزند. اگر کودک از هر هفت سوال متوالی در سه سوال شکست بخورد، آزمایش قطع می‌شود. نمره‌ی آزمودنی برابر تعداد پاسخ‌های درست به علاوه‌ی تعداد سوال‌های زیر سطح پایه است.
٢. دریافت دیداری: این آزمون، دارای چهار پرسش تمرینی و ٤٠ پرسش اصلی است. هر پرسش شامل دو کارت است که روی یکی از آنها یک تصویر دیده می‌شود. در کارت دوم چهار تصویر کشیده شده است. آزمایش‌کننده کارتی را که یک تصویر روی آن است به مدت سه ثانیه مقابل چشم کودک می‌گیرد. پس از سه ثانیه کارت دوم را روی آن قرار می‌دهد، به‌طوری که تصویر کارت اول زیر کارت دوم پنهان شود. سپس به آزمودنی می‌گوید "حالا یکی دیگر را اینجا پیدا کن". آزمودنی باید به تصویر مربوط از بین چهار تصویر کارت دوم اشاره کند(نباید نام ببرد). چنانچه سه شکست متوالی مشاهده شود، آزمایش قطع می‌گردد. نمره‌ی آزمودنی برابر تعداد پاسخ‌های درست به علاوه تعداد سوال‌های زیر سطح پایه است.
٣. توالی حافظه دیداری: این مرحله، دارای ٢٥سوال است. در این مرحله تعدادی کارت‌های کوچک به ابعاد تقریبا ٤ سانتی‌متر وجود دارد که روی هر کارت یک تصویر ساده‌ی هندسی کشیده شده و کتابچه‌ای که در صفحه‌ی آن تعدادی از این کارت‌ها در ردیف افقی کنار هم رسم شده است. تعداد این تصاویر در صفحه‌های اول یک یا دوتایی است که به‌تدریج تعداد آنها افزایش می‌یابد. تعداد تصاویر در صفحه‌های آخر به ٨ تصویر در هر ردیف می‌رسد. یک کارت سفید مقوایی که طول آن برابر طول صفحه‌ی کتابچه و عرض آن حدود ٨ سانتی‌متر است، نیز در این مرحله مورد نیاز است. آزمایش‌کننده، هر بار یکی از صفحه‌های کتابچه را به مدت ٥ ثانیه در معرض دید آزمودنی قرار می‌دهد تا به آن نگاه کند. سپس کتابچه را برداشته از او می‌خواهد که کارت‌های کوچک مربوط به تصاویری را که در صفحه‌ی کتابچه دیده است، طوری روی کارت مقوایی بچیند که همان تصویر صفحه‌ی کتابچه به دست آید. اگر آزمودنی در کوشش اول شکست خورد آزمایش بار دیگر تکرار می‌شود. اگر آزمودنی در دو پرسش شکست بخورد، آزمایش قطع می‌شود. برای موفقیت در کوشش اول برای هر سوال ٢ نمره و برای موفقیت در کوشش دوم برای هر سوال ١ نمره منظور می‌شود.
٤. تداعی شنیداری: این آزمون، دارای ٤٢ سوال است و هر سوال یک جمله‌ی قیاسی ناتمام است. آزمایش‌کننده، هر یک از جمله‌های قیاسی ناتمام را برای آزمودنی می‌خواند و در پایان جمله منتظر می‌ماند تا او جمله را کامل کند. اگر آزمودنی در سه سوال متوالی شکست بخورد، آزمایش قطع می‌شود. در ازای هر پاسخ درست یک نمره داده می‌شود.
٥. توالی حافظه شنیداری: در این آزمون، آزمایش‌کننده ارقام از دو تا هشت‌تایی را با فاصله‌ی ٢/١ ثانیه بین هر دو رقم برای آزمودنی می‌خواند و او باید آنها را به همان ترتیب بازگو کند. اگر در کوشش اول اشتباه کرد، همان ارقام بار دیگر به همان ترتیب برایش خوانده می‌شود و او باید آنها را به همان ترتیب بازگو کند. در صورتی که آزمودنی در هر ماده هر دو بار شکست بخورد، آزمایش قطع می‌شود. تعداد پرسش‌های آزمون ٢٨ پرسش است. برای هر پاسخ درست در کوشش اول دو نمره و در کوشش دوم یک نمره منظور می‌شود.
٦. تداعی دیداری: این آزمون از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول ٢٠ سوال و دو تمرین دارد. در هر سوال یک کارت با 5 تصویر به آزمودنی ارائه می‌شود. سپس آزمایش‌کننده با اشاره به تصویر وسطی می‌گوید: "این شکل وسطی با کدام یک از چهار شکل دیگر(به شکل‌های اطراف آن اشاره می‌کند) جور است یا با آن در یک دسته قرار می‌گیرد؟". بخش دوم دو تمرین و ٢٢ سوال دارد. در هر سوال آزمایش‌کننده با اشاره به دو تصویر سمت چپ می‌گوید: "اگر این تصویر با این جور باشد، این تصویر(اشاره به تصویر وسطی) با کدام یک از اینها(اشاره به چهار تصویر اطراف آن) جور است یا در یک دسته قرار می‌گیرد؟". چنانچه آزمودنی در سه پرسش متوالی شکست بخورد، آزمایش قطع می‌شود. نمره‌ی هر آزمودنی برابر مجموع پرسش‌هایی است که به آنها پاسخ درست داده است.
٧. تکمیل دیداری: این خرده‌آزمون، از ٥ تصویر تشکیل شده است که تصویر اول به عنوان تمرین و ٤ تصویر دیگر سوال‌های اصلی آزمون محسوب می‌شوند. آزمایش‌کننده، تصویر اول(تصویر تمرینی) را به آزمودنی ارائه داده و می‌گوید: "این سگ‌ها را می‌بینی؟، سگ‌های دیگری هم در این تصویر پنهان شده‌اند. آیا می‌توانی آنها را پیدا کنی؟". آزمایش‌کننده سپس آزمودنی را راهنمایی می‌کند تا سگ‌های دیگری را که در تصویر پنهان شده و یا بخش‌هایی از آنها دیده می‌شود پیدا کند. پس از انجام گرفتن این تمرین، چهار تصویر بعدی را یکی پس از دیگری به آزمودنی ارائه می‌دهد. آزمودنی برای یافتن پاسخ‌های هر سوال ٣٠ ثانیه وقت دارد. او باید در مدت ٣٠ ثانیه هر چند تصویر ناتمام را که در صفحه می‌بیند، پیدا کرده و به آنها اشاره کند. نمره‌ی آزمودنی برابر با تعداد پاسخ‌های درستی است که در مدت تعیین‌شده برای هر سوال پیدا می‌کند.
٨. بیان کلامی: موارد لازم: میخ، توپ، بلوک چوبی، پاکت و دکمه. آزمایش‌کننده هر بار یکی از اشیای بالا را به آزمودنی داده و به او می‌گوید: "هرچه درباره‌ی آن می‌دانی برایم بگو". کودک در هر سنی که باشد، آزمایش با میخ شروع می‌شود. اگر کودک فقط یک پاسخ داد، آزمایش‌کننده به وی می‌گوید «چه چیز دیگری درباره‌ی آن می‌توانی بگویی؟» آزمایش‌کننده باید پاسخ‌های آزمودنی را ثبت کند. او می‌تواند با طرح پرسش‌های زیر آزمودنی را به توضیح و دادن پاسخ تشویق کند: "به آن چه می‌گوییم(یا آن چیست؟) چه رنگی است؟ از چه درست شده است؟ با آن چه کاری می‌توانید انجام دهید؟". سپس آزمایش‌کننده می‌تواند پاسخ‌های آزمودنی را مرور کند و نظراتی را بر آن اضافه کند. برای بقیه‌ی سوال‌ها، زمان پاسخ دادن به هر سوال حدود یک دقیقه است. در مجموع میتوان ٥ بار آزمودنی را به پاسخ داده تشویق کرد و این در صورتی است که پاسخی به سوال‌ها ندهد. اگر آزمودنی پاسخ مبهم داد، باید از او خواست که پاسخ خود را روشنتر بیان کند. در ازاء هر پاسخ درست براساس این ملاک‌ها یک نمره منظور می‌شود: نام بردن یا طبقه‌بندی شیء، تعیین رنگ، تعیین شکل، ترکیب یا ساخت شیء، عمل یا کارکرد شیء، بخش‌ها یا اجزای مهم شیء، تعیین اندازه‌ی کمی شیء، سایر خصایص فنی شیء، مقایسه شیء با اشیای دیگر، شخص و مکان یا چیزی که با شیء رابطه دارد. مجموع نمره‌ی آزمون ٢9 می‌باشد که ٧ نمره به توپ، ٧ نمره به بلوک چوبی، ٩ نمره به پاکت و ٦ نمره به دکمه داده می‌شود.
٩. تکمیل دستوری: این آزمون، دارای ٣٣ سوال است و هر سوال از تعدادی تصویر تشکیل شده است. آزمایش‌کننده با نشان دادن هر تصویر، جمله‌ای را به صورت شفاهی بیان می‌کند و آزمایش‌شونده باید آن را کامل کند. پس از ٦ شکست متوالی آزمایش قطع می‌شود. نمره‌ی آزمودنی برابر تعداد پاسخ‌های درست او به پرسش‌هاست.
١٠. بیان حرکتی: مواد لازم: یک چکش اسباب بازی و کتابچه‌ی تصاویر. آزمایش‌کننده، چکش را به دست آزمودنی داده و به او می‌گوید: "نشان بده که با چکش چه کار می‌کنند؟". او سپس یک کتاب بسته را در اختیار آزمودنی قرار می‌دهد تا با چکش روی آن بکوبد. اگر کودک از عهده‌ی این کار برنیامد، خود آزمودنی چند بار چکش را روی کتاب می‌کوبد و سپس از کودک می‌خواهد که او هم آن کار را انجام دهد. آزمایش‌کننده بعد از این آزمایش، تصویر قهوه‌جوش و فنجان را به کودک نشان داده و به او می‌گوید: "حالا نشان بده که با قهوه‌جوش و فنجان چه کار می‌کنند؟". اگر کودک عملی انجام نداد، آزمایش‌کننده می‌گوید: "حالا با هم این کار را انجام می‌دهیم." و سپس ریختن قهوه از قهوه‌جوش به فنجان را وانمود می‌کند. آنگاه آزمودنی را تشویق می‌کند تا او نیز همان عمل را وانمود کند. تعداد ماده‌های این آزمون ١٥ تاست و برای هر حرکت صحیح در رابطه با وانمود کردن کاربرد تصاویر، یک نمره منظور می‌شود. مثلا در سوال تلفن برای چرخاندن انگشت یک نمره و برای گذاشتن دست در گوش نیز یک نمره داده می‌شود.
١١. تکمیل شنیداری: این آزمون، دارای ٣٠ کلمه است که در هر کلمه بعضی صداها حذف شده است. آزمایش‌کننده هربار پس از طرح یک پرسش کلمه‌ی ناتمام را تلفظ می‌کند و آزمودنی باید آن کلمه را به‌طور کامل بیان کند. اگر پاسخ درست نبود، آزمایش‌کننده کلمه را برایش به‌طور صحیح تکرار کرده از او می‌خواهد آن را تلفظ کند. کلمات به‌تدریج دشوارتر می‌شوند. پس از ٦ شکست متوالی آزمایش قطع می‌گردد. برای هر پاسخ درست یک نمره‌ی خام منظور می‌شود.
١٢. ترکیب اصوات: این آزمون از سه بخش تشکیل شده است. بخش اول شامل ٧ سوال اصلی و یک سوال تمرینی است. در این بخش، هر کلمه به دو یا سه بخش تقسیم شده و به‌طور مقطع و با فاصله‌ی ٢/١ ثانیه بین هر دو بخش برای کودک تلفظ می‌شود و او باید تصویر مربوط به آن را نشان دهد. بخش دوم شامل ١٧ کلمه است. این کلمه‌ها به شرح زیرند: شام، کار، گاو، من، مار، بد، کت، ساک، چشم، ابر، اسب، ماهی، کوچک، کودک، ماشین، گربه، کشتی. آزمایش‌کننده، هر کلمه را به صورت مقطع تلفظ می‌کند و آزمودنی باید آنها را تلفظ کند، مانند «ش، ا، م»، «م، آ، ه، ی». بخش سوم شامل هشت کلمه یا هجاهای بی‌معنی است مانند زب، رات و ... روش اجرای هجاهای بی‌معنا نیز مانند بخش دوم است. نمره‌ی خام آزمودنی برابر مجموع پاسخ‌های درست او به این ٣٢ سوال است. [5]
تفسیر آزمون ITPA
نرم یا هنجار آزمون براساس نمره‌های خام ١٠٠٠ کودک بهنجار ٢ تا ١٠ ساله تدوین شده است. این هنجار برای هر یک از ١٢ خرده‌آزمون به صورت یک نمره‌ی مقیاسی محاسبه شده است که میانگین آن ٣٦ و انحراف معیار آن ٦ است. پس از اجرای آزمون و نمره‌گذاری هر خرده‌آزمون، با مراجعه به جداول نرم میتوان نمره‌های خام خرده‌آزمون‌ها را به نمره‌های مقیاسی تبدیل کرد. برای هدف‌های تشخیصی و درمانی، لازم است درجه‌ی ناهمخوانی رشدی آزمودنی در ١٢ خرده‌آزمون تستITPA تعیین گردد. برای این کار، پس از تبدیل نمره‌های خام ١٢ خرده‌آزمون به نمره‌های مقیاسی، میانگین نمره‌های مقیاسی ١٢ خرده‌آزمون محاسبه می‌شود. آنگاه نمره‌ی مقیاس هر خرده‌آزمون با این میانگین مقایسه می‌گردد. چنانچه انحراف نمره‌های مقیاسی هر یک از خرده‌آزمون‌ها از میانگین محاسبه‌شده ٦+ نمره‌ی مقایسی باشد، به عنوان ناهمخوانی خاص در توانایی یا عدم توانایی تلقی نمی‌شود. هرگاه انحراف نمره‌های مقیاسی یک یا چند خرده‌آزمون ٧+ تا ٩+ نمره مقیاسی باشد، به عنوان ناهمخوانی مرزی محسوب می‌گردد. سرانجام اگر این انحراف ١٠+ نمره‌ی مقیاسی باشد، ناهمخوانی عمده و اساسی تشخیص داده می‌شود. در عین حال باید توجه داشت که نتایج این آزمون نیز باید با در نظر گرفتن سایر اطلاعات و نتایج آزمون‌های دیگر درباره‌ی آزمودنی مورد تعبیر و تفسیر قرار گیرد.[6]