سه اثر تحلیلی درباره علل و اهداف قیام سیدالشهدا(ع)

نویسنده:جواد نوائیان رودسری

قیام امام حسین(ع) و واقعه جانگداز عاشورا، نقطه عطفی در تاریخ اسلام است. شهادت مظلومانه حضرت سیدالشهدا(ع) و جمعی از خاندان و اصحاب آن امام بزرگوار، در دشت تفتیده کربلا، چنان ضربه‌ای بر هیمنه دستگاه خلافت اموی وارد کرد که 60 سال پس از این واقعه، زوال قطعی دودمان بنی امیه رقم خورد. با این حال، درسی که حماسه حسینی برای تمام مسلمانان و آزادگان جهان دارد، در قرن اول و دوم هجری قمری محدود نماند؛ آموزه‌های عاشورایی، مرزهای زمین و زمان را درنوردید و به مکتبی انسان‌ساز، تحول آفرین و رهایی‌بخش تبدیل شد. به همین دلیل، مطالعه واقعه عاشورا، از پس وقایع روی داده در آن و درک مصیبت‌هایی که بر خاندان رسول‌خدا(ص) رفته است، همه آن‌ چه که باید از قیام اباعبدا... (ع) بدانیم، نیست. بی‌تردید، هدف سیدالشهدا(ع) از برافراشتن پرچم آن قیام جاودان، دمیدن روح حقیقت و آزادگی در بشریت بوده‌ است و طالبان حق و حقیقت، برای به دست آوردن این دستاورد مهم، چاره‌ای جز تدبّر در چرایی و چگونگی وقوع قیام خونین عاشورا و شناختن روح حاکم بر آن، ندارند. این شناخت از قیام امام حسین(ع) و استفاده از مؤلفه‌های آن در زندگی فردی و اجتماعی، شناختی راهبردی و حساس است و به درک عمیق و همه جانبه از معارف دینی و حقایق تاریخی نیاز دارد. از همین رو، تعدادی از اندیشمندان برجسته جهان اسلام، برای معرفی مؤلفه‌های ارزشمند این قیام بزرگ، کمر همت بسته‌اند. حاصل تلاش‌های ارزشمند و بی‌دریغ این پژوهشگران و متفکران، آثاری است که می‌توان در آن‌ها، به واقعه عاشورا، از پس وقایع روی داده در آن نگریست و به فهم و درک صحیح از ماهیت قیام سیدالشهدا(ع) نایل شد. در این میان، تعدادی از آثار تدوین شده، از جامعیت و دقت نظر بیشتری، نسبت به بقیه برخوردارند. اکنون که در آستانه ماه محرم، ماه پیروزی خون بر شمشیر و ماه زانوی ادب زدن در مکتب انسان‌ساز حسینی قرار داریم، آشنایی با برخی از این آثار که می‌تواند بر نگاه تحلیلی و راهبردی ما درباره قیام حضرت امام حسین(ع) و شهادت مظلومانه او و یارانش، تأثیر بگذارد، لازم و ضروری است.

«حماسه حسینی»؛ اثر تحلیلی جامع

کتاب مشهور «حماسه حسینی»، یکی از مهم‌ترین آثاری است که درباره تحلیل واقعه عاشورا به رشته تحریر در آمده است. استاد شهید مرتضی مطهری در دورانی دست به انتشار این کتاب زد که اظهار نظر در این عرصه، ساده و بی دردسر نبود. گروهی از قشریون که نگاه محدودی به مباحث مذهبی داشتند، جز بیان و نقل رخدادها، آن هم با برداشتی خاص، هیچ رویکردی را در ارائه حقایق واقعه عاشورا بر نمی‌تابیدند و این مسئله، درک حقیقت و تنویر افکار عمومی را با مشکلات متعددی روبه‌رو می‌کرد. با این حال، استاد شهید و تعدادی از اندیشمندان مسلمان، با شجاعت وارد این عرصه شدند و به بیان ماهیت قیام عاشورا و درس‌هایی که باید از آن گرفت، پرداختند؛ علاوه بر این، نقد جدی آن‌ها بر شیوع و انتساب برخی داستان‌ها و سخنان غیرواقعی به حضرت سیدالشهدا(ع) و واقعه عاشورا، باعث شکسته شدن فضای بسته موجود و گسترش درک صحیح و واقعی از حماسه حسینی شد. شهید مطهری در بخشی از کتاب حماسه حسینی، در این باره می‌گوید: «حادثه کربلا برای ما مردم، خواهی‌ نخواهی، یک حادثه بزرگ اجتماعی است؛ یعنی این حادثه در تربیت ما، در خُلق و خوی ما اثر دارد، حادثه‌ای است که خود به خود، بدون این‌ که هیچ قدرتی ما مردم را مجبور کرده باشد، میلیون‌ها نفر و قهراً میلیون‌ها ساعت برای شنیدن و استماع قضایای مربوط به آن صرف می‌کنیم. میلیون‌ها تومان پول برای این کار صرف می‌شود. این قضیه را ما باید همان طوری که بوده ‌است، بدون کم و زیاد تلقی کنیم و اگر کوچکترین دخل و تصرفی از طرف ما در این حادثه صورت بگیرد، حادثه را منحرف می‌کند، به جای این‌ که ما از این حادثه استفاده کنیم، قطعاً ضرر خواهیم کرد.» کتاب «حماسه حسینی» استاد شهید مرتضی مطهری، مجموعه یادداشت‌ها و سخنرانی‌های آن شهید است که در سه مجلد تدوین و منتشر شده است.

مقتل جامع سیدالشهدا(ع)؛ جامع نقل و تحلیل

کتاب ارزشمند «مقتل جامع سیدالشهدا(ع)»، حاصل پژوهش گروهی از محققان و مورخان، زیر نظر حجت‌الاسلام مهدی پیشوائی، پژوهشگر و استاد برجسته تاریخ اسلام است که در دو مجلد، توسط مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) منتشر شده است. این کتاب در واقع پاسخی به نیاز مبرم علاقه‌مندان به شناخت و آشنایی دقیق با تاریخ واقعه عاشورا بود. تا پیش از انتشار این کتاب، نسخه‌های متعددی از مقاتل مختلف در دسترس بود که بعضاً، میان روایات نقل شده در آن‌ها، مطابقت مناسبی وجود نداشت و بعضی از آن‌ها، به لحاظ سندیت، با تردید جدی مواجه بود. «مقتل جامع سیدالشهدا(ع)» ضمن جمع آوری تمام اخبار معتبر موجود در مقاتل، آن‌ها را به مخاطب عرضه می‌کند و با معرفی نویسندگان این آثار و گاه، نقد نوشته‌های آن‌ها، خواننده را نسبت به آن‌ چه که مربوط به حقیقی بودن روایت‌ها و تطبیق آن‌ها با واقعیت است، حساس می‌کند. با وجود آن ‌که بنیان اصلی کتاب بر مبنای نقل وقایع عاشورا قرار دارد، اما «مقتل جامع سیدالشهدا(ع)» به دلیل ارائه نسبتاً دقیق محتوای روایی و خبری واقعه جانگداز عاشورا و تحشیه‌هایی که درباره برخی وقایع در متن آن وجود دارد، برای درک ماهیت قیام حسینی بسیار مفید به نظر می‌رسد. در واقع این اثر، با عرضه محتوای مناسب، مخاطب را به سوی تحلیل درست و واقعی هدایت می‌کند. در جلد نخست این اثر، بحث بیشتر حول سندیت مقاتل مختلف و شخصیت و زندگانی نگارندگان این مقاتل دور می‌زند؛ اما جلد دوم، بیشتر به وقایع روی داده در قیام سیدالشهدا(ع) اختصاص دارد.

«پس از پنجاه سال»؛ تمام ظرفیت‌ها در خدمت تحلیل

کتاب «پس از پنجاه سال»، با عنوان کامل «پس از پنجاه سال؛ پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین(ع)»، شاهکار زنده‌یاد، علامه سید جعفر شهیدی است که در سال 1358، به زیور طبع آراسته شد. او در این کتاب، بیشتر در پی پاسخ دادن به این پرسش است که چه عواملی باعث روی دادن واقعه عاشورا شد؟ در واقع، چه شد که مسلمانان، در کمتر از نیم قرن، از آموزه‌های نبی مکرم اسلام(ص) فاصله گرفتند و فرزند بزرگوار او را با لب تشنه، در دشت تفتیده کربلا به شهادت رساندند؟ علامه شهیدی در تدوین این اثر ارزشمند، به روایات مستند پیشینیان کاملاً وفادار است، اما پا را از نقل صِرف فراتر می‌گذارد و به تحلیل آن ‌چه که رخ داده است، می‌پردازد. او در مقدمه کتاب، دغدغه اصلی خود را کم توجهی برخی از دوستداران اهل‌بیت(ع) به ماهیت قیام حسینی و نهادینه‌کردن ارزش‌های آن در زندگی فردی و اجتماعی، معرفی می‌کند. کتاب «پس از پنجاه سال» در سال 1358 هـ.ش منتشر شد، اما ظاهراً تدوین و نگارش آن، به سال‌ها پیش از انتشارش باز می‌گردد. ویژگی دیگر این اثر علامه شهیدی، محصور نماندن تحلیل وی در حصار نقل وقایع تاریخی است. او در این کتاب، از تمام ظرفیت‌های مربوط به علومی مانند جامعه‌شناسی، جغرافیا و حتی روان‌ شناسی، برای عرضه یک تحلیل جامع و کامل به خواننده، بهره می‌گیرد و این، در نوع خود، رویکردی نوین و درخور تأمل محسوب می‌شود. این کتاب، در دوران حیات علامه شهیدی و پس از درگذشت او، بارها منتشر و با اقبال فراوان مخاطبان روبه رو شده است.