كلمات كليدي : ورع، احتياط، ترك شبهه، تقوي، شبهات فكري و مالي
نویسنده : سيد حسين حقايقي
شبهات، جمع شبهه، (اسم مصدر از اشتباه[1])، به معنی شک و تردید[2]، پوشیدگی کار[3] و همانند بودن دو چیز است به‌گونه‌ای که تشخیص را مشکل یا غیر ممکن کند[4] و در اصطلاح، تردید بین امور حلال و حرام، خطا و ثواب و حق و باطل است[5]. غزالی می‌گوید: مراد ما از شبهه، جز این نیست که کار آن بر ما مشتبه شود[6] و ابن عربی معتقد است: شبهه یعنی چیزی که شبیه محرماتی است که مطابق نص صریح کتاب، سنت و اجماع تحریم شده است.[7]
اهمیت و جایگاه پرهیز از شبهات
در آموزه‌های دینی، به مقوله‌‌‌‌ی شبهه و پرهیز از آن، اهمیت فراوانی داده شده است. واژه‌های تقوی، ورع، احتیاط و مانند آن، جایگاه و وسعتِ تأثیرگذاری آن را به خوبی بیان می‌کند. علمای اخلاق و عرفان چنین گفته‌اند:
«تقوی مراتبی دارد که بالاترین مرتبه‌ی آن، پرهیز از شبهات و مکروهات است.[8]»
یعنی در این مرحله، انسان نه تنها از محرمات قطعی و گناهان واضح اجتناب می‌کند، بلکه خود را از امور مشتبه نیز دور نگه می‌دارد که مبادا به گناه آلوده شود. به همین دلیل امیرمؤمنان(ع) می‌فرمایند:
«هیچ ورعی از نظر رفعت، مانند توقف در امور مشتبه نیست.»[9]
درجات مسلمین در پرهیز از حرام
مسلمین در پرهیز‌کردن از حرام درجات مختلفی دارند[10]:
درجه‌ی اول، پرهیز عدالت‌پیشگان است. در این مرحله، از هر چیزی که فتوای فقها آن را حرام می‌داند باید پرهیز کرد.
درجه‌ی دوم، پرهیز صالحان و نیک‌مردان است که اجتناب از موارد شبهه است. یعنی پرهیز از چیزهائی که احتمال حرمت دارد، هر چند که از نظر مراجع عظام، حرام نباشد.[11]
درجه‌ی سوم پرهیز تقواپیشگان است و آن اجتناب از مواردی است که بیم آن می‌رود که انجام آن به حرام یا شبهه، منجر شود.
درجه‌ی چهارم، ورع صدیقان است و آن روی‌گردانی از غیر خدا و توجه کامل به او است.
پرهیز از شبهات از منظر قرآن و روایات
قرآن کریم، و احادیث معصومین علیهم‌السلام، با تعبیرات مختلفی و با تأکید فراوان به این موضوع پرداخته و ما را به پرهیز از شبهات توصیه می‌کنند.
قرآن کریم می‌فرماید:
«از آنچه نمی‌دانی پیروی نکن، چرا که گوش،چشم و دلها، همه مسئولند.»[12]
پیغمبر اکرم(ص) می‌فرمایند:
«آنچه من آن را حلال می‌دانم، تا روز قیامت حلال، و آنچه حرام می‌دانم تا قیامت حرام است. آگاه باشید، خدای سبحان، حلال و حرام را در قرآن بیان نموده، و من نیز در سنت و سیره ام، برای شما تبیین نمودم. و بین حلال و حرام، شبهه‌ها است که از ناحیه‌ی شیطان و از ابداعات او بعد از من است.»[13]
امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرمایند:
«از شبهه‌ها حذر کنید؛ زیرا که شبهه به قصد فتنه و گمراه‌سازی ساخته شده است.» [14]
امام محمد باقر(ع) می‌فرمایند:
«درنگ کردن هنگام پیش آمدن شبهه، بهتر از فرو رفتن در گرداب هلاکت است.» [15]
امام صادق(ع) می‌فرمایند:
«پارساترین مردم کسی است که به گاه شبهه بازایستد.» [16]
اقسام شُبهات
شبهات بر دو قسم هستند:1- فکری 2- مالی
قسم اول: شبهات فکری
امت اسلامی، ارزش‌ها و ضد ارزش‌هایی دارد و کسانی که ارزشهای متفاوتی دارند سعی می‌کنند با بدعت‌های شبهه‌آلود و سخنان و تحلیل‌های گیج‌کننده، مردم را گمراه نموده و ارزشهای آنها را تغییر دهند.[17]
حق و باطل در حیات بشری، همواره و در همه‌ی موقعیت‌ها، با آن وضوح و صراحت نمودار نمی‌شوند که برای هیچ‌کس جای تردید و شک و شبهه‌ای نمانده باشد و عواملی دخالت دارند که زمینه‌ی اشتباه را فراهم می‌کنند که شبهات طبیعی نام دارند. از جمله:
1- دخالت نیتها و هدف‌گیری‌ها
2- نارسائی الفاظ در بیان مقاصد واقعی
3- چند علتی بودن حالاتی که در اعمال و آثار انسان وجود دارد.
شبهه دیگر، القای شبهه و مشتبه ساختن عمدی حقایق است.[18] نفوذ و تأثیر چنین شبهاتی در مردم موجباتی دارد:
1- ضعف معرفت و شناخت مردم نسبت به حقایق دین.[19]
2- دنیا‌پرستی و حرامخواری، که باعث می شود، انسان برخلاف شناخت خود عمل کند.
3- بی‌اعتمادی نسبت به پویندگان راه حق بر اثر خلافکاری‌های عده‌ای و مشاهده برخی بی‌عدالتی‌ها و تبعیض‌ها.
4- عدم وجود مرجعی مطمئن برای رفع شبهه.
5- ...
قسم دوم: شبهات مالی
پارسایی و اجتناب از حرام، سبب نجات و حرامخواری بزرگترین مانع وصول به سعادت است. معصومین علیهم‌السلام، حلال و حرام را اموری روشن و آشکار می‌دانند، که با اندک‌دقت و با کمترین تلاش و پرس‌و‌جو، میتوان به آن آگاهی یافت؛ اما مسئله‌ای که در این میان وجود دارد و چگونگی آن روشن نیست، شبهات است که اگر از آن پرهیز نشود، اعمالِ نیکِ ما را نابود نموده و زمینه‌ی گمراهی ما را فراهم می‌کند، و ما ناخواسته و ندانسته عامل فتنه‌گران و مفسدان خواهیم شد[20].
روز عاشورا، سید الشهدا، در علت آن‌همه گمراهی و خباثت یزیدیان فرمودند:
«شکم‌های شما از حرام پر شده است و لذا دیگر پذیرای هدایت نیستید[21]»
این پیام حسین بن علی(ع) به همه‌ی مردم دنیا است که حرامخواری حتی می‌تواند آدمی را در مقابل فرزند پیغمبر و سید جوانان بهشت قرار دهد و لذا پیغمبر خاتم(ص) حق داشت در مورد امت اسلامی از این جهت نگران باشد و اعلان خطر کند که:
«بعد از من بیش از هر چیز بر امتم از این کسب‌های حرام، شهوتِ پنهانی و ربا بیمناکم»[22]
آثار و نتایج پیروی از شبهات
پیروی از علم و آگاهی، یکی از مهمترین اصول زندگی اجتماعی است. به همین دلیل، بسیاری از آیات قرآن[23] و روایات اسلامی[24]، به این موضوع اختصاص یافته، و روشن می‌شود که بدون تحقیق و علم و یقین، نباید به چیزی معتقد شد، نه عمل کرد و نه داوری نمود؛ پیروی از حدس و گمان، و حرکت در فضای شبهه‌ها، خطرات بزرگی برای فرد و جامعه، در پی خواهد داشت؛ از جمله:
1-بروز فتنه‌های اجتماعی
2-انحطاط اخلاقی
-3تضعیف اعتقادات دینی[25]
3- پایمال شدن حقوق افراد
4- به خطر افتادن آبروی افراد
5- دلسرد کردن خدمتگذاران جامعه
6- پر رونق شدن بازار شایعات
5- از میان رفتن روحیه ی تحقیق
6- از بین رفتن روابط اجتماعی و ایجاد بدبینی[26]
راه مبارزه با شبهه گرایی
تنها سؤالی که در اینجا مطرح است، این است که ما چگونه می‌توانیم خود و جامعه را از این عادت شوم و عواقب دردناک آن، رهایی بخشیم. پاسخ این سؤال نیاز به بحث طولانی دارد که در این مختصر نمی‌گنجد، ولی به عنوان یک دستورالعمل فشرده باید به نکات زیر توجه کرد:
1- باید عواقب دردناک این عمل را از طرق مختلف، پی‌در‌پی به مردم گوشزد کرد و از آنها خواست که در آثار شوم پیروی از غیر علم تفکر کنند.
2- باید بدانند که خداوند متعال، در همه حال مراقب آنها است. او سمیع و بصیر است و حتی از افکار ما آگاه است[27]. هر سخنی می‌گوییم و هر گامی بر‌می‌داریم در نامه‌ی عمل ما ثبت می‌شود.
3- باید سطح رشد فکری را بالا برد، چرا که پیروی از غیر علم، کار افراد نا‌آگاه است.[28]
تقوی؛ درمان شبهات
تقوا‌ی الهی سرچشمه‌ی تمام خوشبختی‌ها است و خیر و سعادت دنیا و آخرت را برای انسان به ارمغان می‌آورد. قرآن کریم برای تقوی ثمرات فراوانی را بیان نموده که ما به ذکر چند مورد از آن اکتفا می‌کنیم:
1- پرهیز از گناه. خداوند می‌فرماید:
«هنگامی که پرهیزگاران گرفتار وسوسه‌های شیطان شوند، (به یاد خدا و کیفر او) می‌افتند، ناگهان بینا می‌گردند[29]»
2- سعادت جاویدان. خداوند می‌فرماید:
«پرهیزگاران گرامی‌ترین افراد نزد پروردگارند»[30]
3- تشخیص حق و باطل. خداوند می‌فرماید:
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید اگر از (مخالفت فرمان ) خدا بپرهیزید برای شما وسیله‌ای برای جدایی حق از باطل قرار می‌دهد»[31]
4- هدایت و پذیرش حق .خداوند می‌فرماید:
«آن کتاب با عظمت که در آن هیچ تردیدی نیست، راهنمای پرهیزگاران است[32]»
آری، انسان با تقوی قدرت جذب داشته و حرف حق را می‌پذیرد. آثار دیگر تقوی عبارتند از:
آسان شدن امور زندگی[33]، روزی بی‌حساب[34]، نزول برکات[35]، بهترین توشه‌ی قیامت[36]، قبولی اعمال[37]، محبوب خدا شدن[38]، نجات از جهنم[39]، وراثت بهشت.[40]