جهاد کبیر در قرآن

جهاد دارای انواع و اقسام چندی است و هر یک نیاز جامعه انسانی است و نمی توان از آن غفلت داشت. ارزش و اعتبار هریک به سبب درجه اهمیت آنها نسبت به تحقق اهداف اصلی آفرینش انسان است. در این میان جهاد اکبر یعنی جهاد تزکیه و خودسازی، از همه مهم تر و با ارزش‌تر است.

اما برای فراهم آوری بستر مناسب و امکان ورود به جهاد اکبر، مقدماتی لازم است که از آن به جهادهای اصغر و صغیر و کبیر یاد می‌شود.

پس از جهاد اکبر، جهادکبیر از درجه اهمیت و اعتبار بیشتری برخوردار است؛ زیرا جهاد کبیر درحوزه علمی و فرهنگی در راستای تحکیم اندیشه‌های سالم و رفتارهای هنجاری انجام می‌گیرد؛ از این رو در روایات جوهر سیاه قلم عالم از خون سرخ شهید برتر دانسته شده است. (مداد العلماء افضل من دماء الشهدا) این تفضیل از آن روست که جهادهای مالی و جانی، زمینه‌سازی فرصتی برای گفتمان علمی و فرهنگی در جوامع بشری و رهایی بشر از گفتمان ستمگرانی است که با استبداد رای و خودکامگی، هرگونه اندیشه‌های رقیب را سرکوب کرده و ضد ارزش‌ها را جایگزین ارزش‌ها و هنجارهای رفتاری می‌کنند.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا نقش جهاد کبیر را بر اساس آموزه‌های قرآنی تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می‌گذرانیم.

جهاد کبیر، جهاد علمی و فرهنگی

جهاد، در لغت به معنای مشقت است (معجم مقاییس اللغه، ج1، ص 486، «جهد») و در اصطلاحات فقهی در بذل جان، مال و توان خویش در راه اعتلای کلمه اسلام و اقامه شعائر ایمان به کار رفته است. (جواهر الکلام، ج 21، ص 3) البته کاربردهای قرآنی واژه جهاد بیشتر درمعنای جنگ و تلاش‌های پرتوان و پر مشقت از سوی انسان برای تسلط به کار رفته است. این تسلط می‌تواند فرهنگی، فکری و روحی یا جانی و جسمی باشد. پس تنها درجنگ فیزیکی و سخت و یا حتی جنگ مقدس مومنان به کار نرفته است. از این رو از تلاش‌های فکری و فرهنگی کافران برای تسلط بر فکر و قلب مردم به عنوان جهاد تعبیر شده است. (لقمان، آیه 15)

درکاربردهای قرآنی، از جنگ فیزیکی و جهاد سخت حتی اگر جنگ مقدس ربانیون با کافران باشد، بیشتر به مقاتله تعبیر شده است. (ال عمران، آیه 146؛ بقره، آیه 177)

بنابراین، جهاد واژه‌ای با دامنه معنایی گسترده است و گستره آن هرگونه تلاش مشقت آمیز و سخت در راه رسیدن به هر هدفی را در بر می‌گیرد. بر این اساس می‌توان از جهادهای مالی، اقتصادی، مادی، معنوی، علمی، فرهنگی، جانی، جسمی و مانند آن سخن گفت. این جهادها و تلاش‌های مشقت آمیز بشر اگر در راستای هدف آفرینش جهان و انسان باشد، به عنوان امری ارزشی و مقدس شناخته و معرفی می‌شود. (مائده، آیه 35؛ انفال، آیه 45، توبه، آیات 20 و 88 و 111؛ صف، آیه 11)

از این جهادهای گوناگون مومنان در راه اهداف آفرینش و خلقت بشر، به عنوان جهاد فی سبیل الله (انفال، آیه 47؛ توبه، آیه 20) و مانند آن تعبیر می‌شود.

جهادهای مالی و حتی جهاد جانی و شهادت در راه خدا را می‌توان جهاد کوچک در برابر جهادهای علمی و فرهنگی و خودسازی دانست؛ زیرا این جهادهای مالی برای تامین امکانات جنگی و جهادی، یا حضور در جبهه‌های جنگ و شهادت در راه خدا، مقدمه آن است که فکر و اندیشه‌های بشری در یک فضای مناسب و مطلوب با گفتمان حق و حقیقت آشنا شود تا هرکسی بتواند در مسیر تحولهای کمالی خود، فرصت خودسازی و تزکیه نفس را بیابد و خدایی و ربانی شود.

از نظر فرهنگ اسلام و قرآن، جهادهای علمی و تزکیه، جهادهای کبیر و اکبر است. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله گروهی از مجاهدان اسلام را به سوی میدان جهاد فرستاد، هنگامی که از جهاد بازگشتند، فرمود: آفرین بر جمعیتی که جهاد اصغر را انجام دادند و جهاد اکبر بر دوش آنها مانده است؛ کسی عرض کرد: ای رسول خدا! جهاد اکبر چیست؟ فرمود: جهاد با نفس. (وسائل الشیعه، جلد 11، صفحه 122، باب اول، جهادالنفس)

در بحارالانوار در ذیل همین حدیث چنین آمده است: سپس فرمود:

برترین جهاد، جهاد با نفسی است که در میان دو پهلو قرار گرفته است. (بحارالانوار، جلد 67، صفحه 65)

در تفسیر قمی در ذیل آیه 6 سوره عنکبوت:

«و من جاهد فانما یجاهد لنفسه ان الله لغنی عن العالمین؛

کسی که جهاد کند برای خود جهاد می‌کند، چرا که خداوند از همه جهانیان بی نیاز است.»

می‌خوانیم:

و من جاهد... قال نفسه عن الشهوات و اللذات و المعاصی؛

یعنی، منظور مبارزه با نفس در برابر شهوات و لذات نامشروع و گناهان است. (تفسیر قمی، جلد 2، صفحه 148 و بحارالانوار، جلد 67، صفحه 65)

ابوذر می‌گوید: قلت: یا رسول الله! ای الجهاد افضل؛ عرض کردم کدام جهاد برتر است؟ فرمود:

ان یجاهد الرجل نفسه و هواه؛

برترین جهاد آن است که انسان با نفس و هوا و هوس خویش جهاد کند. (میزان الحکمه، جلد2، صفحه 141)

اینکه در میان جهادهای گوناگون، جهاد نفس، برتر و افضل و با فضیلت‌تر دانسته شده، به این دلیل است که هدف آفرینش، این است که انسان از خود بگذرد و خدایی شود. تحقق این هدف که همان ظهور انسان در مظاهر الوهیت و ربوبیت است، در حقیقت رسیدن انسان با تخلیه و تحلیه نفس به مقام خلافت الهی و ولایت عظمی و امانت الهی است که ابلیس بدان رشک برده است.

پس از جهاد نفس که جهاد اکبر دانسته شده است، جهاد کبیر قرار دارد که جهاد علمی و فرهنگی است. اگر در جهاد نفس، انسان به تزکیه و خودسازی قلب خود می‌پردازد و نفس را در مقام اعتدال نگه داشته و اجازه فجور به آن نمی‌دهد (شمس، آیات 7 تا 10) در جهاد کبیر، از نظر بینشی و نگرشی شرایط برای انسان فراهم می‌آید.

هیچ شک و تردیدی نیست که انسان بر مدار عقل و قلب می‌تواند حقایق هستی را بشناسد و بدان باور کند و ذهن و جانش با هستی همراه و هماهنگ شود. تلاشی که انسان در جهاد کبیر می‌کند، رهایی خود و دیگران از تسلط فکری و فرهنگی است و اجازه نمی دهد تا گفتمان باطل، بینش و نگرش او را سامان دهد و رفتارش را تحت کنترل درآورد و او را بنده فکری و فرهنگی خود سازد. در جهاداکبر، انسان به خودش اجازه نمی‌دهد تا هواهای نفسانی بر او چیره شود.

بی گمان انسان زمانی می‌تواند به جهاد نفس بپردازد که فشارهای بیرونی کاسته شده یا از میان رفته باشد؛ در این صورت بهتر می‌تواند به جنگ و جهاد با هوای نفسانی خودش برود و زشتی‌ها و رذایل پست درونی را تخلیه و با فضایل اخلاقی، نفس را بیاراید و تحلیه نماید. پس پالایش نفس از زشتی‌ها در شرایطی فراهم می‌آید که از نظر بینشی و نگرشی در مسیر درست قرار گرفته باشد.

خداوند در آیه 52 سوره فرقان به صراحت از جهاد کبیر علمی و فرهنگی سخن به میان آورده است:

فلا تطع الکافرین و جاهدهم به جهادا کبیرا؛

پس تو هرگز از کافران فرمان مبر و در راه حق و عدالت و خشنودی خدای یکتا، به وسیله این کتاب پرشکوه با آنان به جهادی بزرگ بپرداز و روشنگری کن.

علامه طبرسی در مجمع البیان ذیل این آیه می‌نویسد: از آیه شریفه این درس بزرگ دریافت می‌شود که برترین و پرشکوه‌ترین جهادها و تلاش‌ها در پیشگاه خدا، جهاد علمی و فکری و فرهنگی است؛ جهاد کسانی است که با روشنگری خویش بافته‌ها و ساخته‌ها و شبهات بداندیشان و گمراه گران را از اذهان و افکار می‌زدایند و مردم را با روح و جان دین خدا و هدف‌های بلند آن آشنا می‌سازند.

علامه طباطبایی در ذیل همین آیه می‌افزاید: این جمله متفرع است بر معنای آیه قبلی و ضمیر «به» به شهادت سیاق آیات، به قرآن بر می‌‌گردد و کلمه «مجاهده» و نیز «جهاد» به معنای جد و جهد و به کار بردن نهایت نیرو در دفع دشمن است؛ و چون گفتیم ضمیر به قرآن بر می‌گردد معنا این می‌شود که: با قرآن با دشمنان جهاد کن، یعنی قرآن را بر آنان بخوان و معارف و حقایق آن را بر ایشان بیان کن و حجت را بر ایشان تمام نما.

بنابراین، جهاد کبیر، جهاد عملی، فکری و فرهنگی است که پس از جهاد اکبر یعنی جهاد با نفس در درجه برتری از دیگر جهادها قرار می‌گیرد و می‌بایست اهتمام بسیاری بر آن داشت؛ زیرا جهادی است که گفتمان درست فکری و فرهنگی را به جامعه ارایه می‌دهد و اجازه نمی دهد تا گفتمان باطل مستبدانه با سرکوب افکار و فرهنگ‌های عقلانی و عقلایی دیگر بر جامعه مسلط شود.

جهاد کبیر، گفتمان سازی سالم فکری و فرهنگی و رفتاری

هدف از جهاد کبیر، ایجاد فضای مناسبی است تا بشر در چارچوب عقلانیت و وحیانیت و فطرت سالم، بینش و نگرش درستی به دست آورد و رفتارهای هنجاری و ارزشی را در جامعه در پیش گیرد.

از آیات سوره لقمان و پند و اندرزهای حکیمانه آن فرزانه ربانی چنین بر می‌آید که جهاد علمی و فرهنگی در حوزه‌های بینشی و نگرشی فضایی را برای افراد جامعه فراهم می‌آورد تا انسان‌ها در یک فضای سالم، گفتمان‌های رقیب را مورد ارزیابی و بررسی قرار دهند و بتوانند خود با انتخاب آزاد، راهی را برگزیند.

اگر چنین فضایی برای همه افراد بشر و اعضای جامعه فراهم شود، آن گاه به طور طبیعی اکثریت مردم، به سبب کمال خواهی و کمال جویی و نقص گریزی، به سوی خدا و خدایی شدن گام بر می‌دارند و اصول فطرت و عقلانیت را به کار می‌گیرند و از رفتارهای زشت و نابهنجار عقلانی و عقلایی پرهیز کرده و در پی فرهنگ سالم و ارزشی می‌روند.

خداوند در آیه 15 سوره لقمان یادآور می‌شود که جهاد علمی و فرهنگی از سوی حق و باطل، عقل و جهل همواره در جهان وجود داشته و خواهد داشت. همان اندازه که عاقلان و عالمان تلاش می‌کنند تا فکر و فرهنگ عقلانی و سالم بر جامعه و فکر و ذهن بشر حاکم شود، همان اندازه جاهلان و سفیهان تلاش می‌کنند تا فکر و فرهنگ باطل ایشان بر جامعه مسلط شود. انسان عاقل کسی است که براساس علم و دانش عمل می‌کند و از یاوه گویی و افکار و اندیشه‌های خرافی و جاهلانه پیروی و اطاعت نمی‌کند.

در آیات سوره لقمان، به مسئله تهاجم و جنگ فرهنگی و علمی توجه خاصی مبذول شده است. از این آیات فهمیده می‌شودکه دشمن در اندیشه تسلط فکری و فرهنگی بر انسان و جامعه است و از هیچ تلاشی فروگذار نمی‌کند. در مقابل، انسان‌های خردورز و مومن در جهاد علمی و فرهنگی با توجه به آموزه‌های عقلانی و وحیانی تلاش می‌کنند، تا افکار و رفتار انسان‌ها را در چارچوب عقلانیت و وحیانیت سامان دهند و اصول اخلاقی و هنجاری را که مورد پسند عقل و عقلاء است بر جامعه حاکم گردانند.

در این آیات به صراحت از تفکرها و رفتارهای متضاد خلاف عقل وعقلانیت سخن به میان آمده و در مقابل به انسان‌های خردورز فرمان می‌دهد که فکر و فرهنگ هنجاری و معروف را بشناسند و در پی آن بروند.

از آن جایی که گفتمان اسلامی گفتمانی عقلانی با خاستگاه عقل و فطرت سالم است، نیازی نمی‌بیند که استبداد ورزد، اما گفتمان‌های علمی و فکری و فرهنگی کافران چون از چنین خاستگاهی برخوردار نیست و بیشتر مبتنی بر آمیزه‌ای از حق و باطل، شبهات و خرافات و گمانها است، دچار استبداد رای است و در سرکوب اندیشه رقیب تلاش می‌کند و اجازه نمی‌دهد تا گفتمان دیگری جز گفتمان باطل کفری شکل گیرد. این گونه است که فضای جامعه چنان آلوده می‌شود که کودکان با خاستگاه طبیعی و فطری کمال گرای خویش، دیگر از چنین خاستگاهی برخوردار نمی‌شوند و تربیت کودکان بر فکر کفر و رفتار فجورآمیز صورت می‌گیرد. (نوح، آیه 27)

خداوند گزارش می‌کند که مستکبران جهان این گونه عمل می‌کنند. از این رو فرعون هر گونه پذیرش فکر و رفتار و آیین دیگری را اجازه نمی‌دهد و پذیرش هر فکر و آیینی را منوط به اذن خود می‌داند به گونه‌ای که در صورت تخطی، افراد را به سبب پذیرش فکر و رفتار و آیینی دیگر با شکنجه‌های سخت به قتل می‌رساند. (اعراف، آیه 123؛ طه، آیه 71) از نظر فرعون، گفتمان استبدادی و استکبار او بهترین سبک زندگی است. بنابراین هرگونه گفتمان و فکر و رفتار و آیینی دیگر، باطل و نادرست بوده و به شدت مدعیان و پیروان آن مجازات وکشته و شکنجه می‌شوند. (غافر، آیه 29)

ابزارهای جهاد کبیر

از آن جایی که جهاد کبیر، جهاد علمی و فکری و فرهنگی است، برخلاف جهادهای فیزیکی و سخت، ابزارهای نرمی لازم است که مورد استفاده قرار گیرد. در جنگ نرم، ابزارهای سخت چون قتل و شکنجه کارایی ندارد و حتی نتیجه عکس می‌دهد و به جای اینکه موجب تسلط فکری و فرهنگی گفتمانی شود، موجب نابودی و تزلزل آن می‌شود.

از آن جایی که هدف در جهاد کبیر، تسلط بر اذهان و قلوب است، لازم است تا از ابزارهایی استفاده شود که موجبات تسلط بر قلوب می‌شود. جهادگر در جهاد کبیر و جنگ نرم نمی‌خواهد تا جانی را بستاند و مالی را به غارت برد و یا کسی را برده کند، بلکه در این فکر است که کسی یا جامعه‌ای بنده خود کند تا بنده با همه وجودش در خدمت رب و یا ارباب باشد.

جهادگران فرهنگی در گفتمان باطل برای تسلط و ولایت یابی بر ذهن و قلب بشر از هر ابزار باطل و حقی استفاده می‌کنند؛ زیرا هدف وسیله را برای آنان توجیه می‌کند. آنان از ابزارهای ضداخلاقی و ضدانسانی چون تمسخر و استهزاء و تهمت و افترا و نیز متشابهات و خرافات بهره می‌گیرند تا ذهن و قلب بشر را در اختیار گیرند.

اما از آن جایی که مومنان در جهاد کبیر در اندیشه تسلط خوبی‌ها و هنجارها و افکار و اندیشه‌های عقلانی و عقلایی هستند، تنها مجاز می‌باشند تا از این ابزارها استفاده کنند و مجاز نیستند از امور خرافی و باطل یا رفتارهای ضداخلاقی و هنجاری برای تبیین و تسلط بر ذهن و قلب استفاده کنند لذا با محدودیت‌های ابزاری مواجه هستند.

در جهاد فرهنگی و علمی، لازم است تا باتوجه به استعداد و قابلیت‌های مخاطبان، از برهان عقلانی و موعظه‌ها و پندهای عقلایی استفاده کرد و با جدال احسن و گفتمان مناسب خردپسند و مقبول عقلایی، دیگران را نسبت به حقایق آگاه کرد و ایشان را از بندگی ارباب به بندگی خداوند یکتا و یگانه خواند. (نحل، آیه125)

هدف از جهاد فکری و علمی و فرهنگی آن است که مومنان را از تهاجم فکری و فرهنگی دشمن حفظ کرد و با پاسخ گویی به شبهات و روشنگری و بصیرت زایی یا بصیرت افزایی، اجازه نداد تا رفتارهای نابهنجار آنان به شکل فرهنگ بر جامعه مسلط شود و با تخریب حقایق و هنجارهای ارزشی و فکری و فرهنگی، جامعه را دچار تردید کند.

پس از کادرسازی و تقویت مبانی فکری و فرهنگی و اخلاقی جامعه ایمانی با بهره گیری از عالمان و اندیشمندان، می‌بایست نسبت به افکار و اندیشه‌ها و رفتارهای ضدبشری و اخلاقی کافران و دشمنان واکنش نشان داد و با برهان و استدلال و جدال احسن دشمن را خلع سلاح کرد.

بهره‌گیری از گفتمان سالم در همه حال (نساء، آیه63 و نحل، آیه125)، مراعات اعتدال و میانه روی در ارتباط با مردم و هدایت و راهنمایی آنان (اعراف، آیه199؛ انبیاء، آیه109) تاکید بر امور فطری و فطریات از جمله منفعت طلبی و ضرر گریزی (مائده، آیه 76 و انعام، آیه71)، بهره‌گیری از برهان و دلیل عقلانی و عقلایی (آل عمران، آیه86و محمد، آیه14)، بیان فلسفه زندگی و احکام (نحل، آیه 125 و آیات دیگر)، صراحت گویی (حجر، آیه94، مائده، آیات 92و 99) و مانند آن از ابزارها و روش‌هایی است که می‌بایست در جهاد نرم و جهاد کبیر فکری و فرهنگی و عملی به کار گرفت.

قرآن در مساله جهاد کبیر مسائل و موضوعات دیگری را نیز بیان کرده است که تبیین و تحلیل آن در این مطلب کوتاه شدنی نیست. از این رو طرح بقیه مسایل و مباحث در آن را به وقت دیگر می‌گذاریم.