حرمت روزه عید فطر و علل آن
مطلب حاضربه قلمرو فلسفه احكام يا علل‌الشرايع مربوط می‌شود كه قلمروی است دور از دسترس عقل آدمی، مگر مقداری كه توسط وحی (قرآن) يا مفسّران وحی (سنّت معصومين(ع)) به ما ابلاغ شده است.
اما در مورد حکمت تحريم روزه در دو عيد فطر و قربان نکات ذیل به ذهن می‌رسد:
***
الف) حفظ تعادل در جامعه اسلامی
اسلام آيينی است كه به تعبير قرآن «امّت»[1] وسط و دين اعتدال است. يكی از مصاديق اين اعتدال برقراری نوعی موازنه ميان دنيا و آخرت می‌باشد. نه مانند ملحدين كاملاً آخرت‌گرايی را نفی می‌كند و نه مانند مسيحيت دنيا را به يكباره كنار می‌گذارد. بلکه صراط مستقيم الهی، در اين مورد، راه رفتن در خط اعتدال ميان دنيا و آخرت می‌باشد. خداوند از زبان قوم بنی‌اسرائيل خطاب به قارون می‌فرمايد: بهره‌ات از دنيا را فراموش نكن، اما در عين حال احسان و نيكويی را نيز مراعات نما.[2]
اگر اين ويژگی دين اسلام را در كنار آن خصوصيت انسانها قرار دهيم كه همواره تمايل به افراط و تفريط و خروج از حدّ اعتدال دارند، میتوان ربط ميان اين سخن و فلسفۀ تحريم روزه در اين دو عيد را درك کرد. روز عيد بايد روز خوردن و آشاميدن باشد و مقدس‌مآبی نبايستی چنان بر آدمها مسلط شود كه عيد بودن عيد را نيز فراموش كنند. به ديگر سخن، عظمت و بزرگی اين دو عيد قربان و فطر به اندازه‌ای است كه عيد بودن آنها به هيچ عنوان نبايد تحت‌الشعاع مسائل ديگر قرار گيرد. روزه گرفتن در اين دو روز بدون شك اين دو عيد بزرگ را كمرنگ می‌سازد و شارع چون به اين كمرنگ شدن راضی نيست دستور به تحريم داده است.
در حديثی از امام صادق(ع) به همين مضمون اشاره شده: در روز عيد فطر و عيد اضحی روزه نبايد گرفت؛ چون رسول خدا (صلی الله عليه و آله) فرمود كه اين روزها روزهای خوردن و آشاميدن و شادی كردن است.[3]
ممكن است اين شبهه مطرح شود كه اگر فلسفۀ روزه نگرفتن رعايت اعتدال و گرايش نيافتن افراطی به سوی زهد منفی است، چرا در اعياد ديگر اين فلسفه رعايت نشده و روزه تحريم نگرديده است؟!
در پاسخ میتوان گفت که روزهای عيد فطر و عيد قربان (به خلاف اعیاد دیگر) در اصل اعيادی عبادی با حالت سابقه عبادی هستند. مثلاً عيد فطر دنبال ماه مبارك رمضان و عيد قربان دنبال ايام حج می‌باشد. حالت سابقه هر دو عید، عبادت است، آن هم عبادت همراه با زهد و گريز از دنيا. در ماه رمضان يك ماه تمرين زهد و دنياگريزی انجام می‌شود و در ايام حج نيز این زهد در قالب مناسک خاص عبادی انجام می‌گیرد؛ بنابراين مناسب است كه جهت رعايت اعتدال، يك روز هم زهد كنار گذاشته شود.
ب) افزایش روحیه تعبد
وقتی انسان یک ماه را به دستور خداوند از خوردن و آشامیدن از اذان صبح تا اذان مغرب پرهیز و دستورات مختلف روزه را رعایت کرده است، حالا در پایان ماه رمضان به دستور همان کسی که تا امروز می‌گفت نخور و ننوش، باید بخورد و بیاشامد تا تعبد و اطاعت بی چون و چرای عبد از معبود جایگاه پیدا کند و ارزیابی شود که از بین انسانها، چه کسانی متعبد به دستورات فرمانده هستند و چون و چرا نمی‌کنند.
ج) تعظیم عید وحدت‌زا
عید فطر و عید قربان دو عید بزرگ تمام مسلمین در سرتاسر جهان است و باعث ایجاد وحدت کلمه مسلمانان جهان، تجدید حیات امت اسلامی، اعلان عمومی دین و تعظیم شعائر دین می‌باشد. عظمت و بزرگی اين دو عيد به اندازه‌ای است كه عيد بودن آنها نبايد تحت‌الشعاع هیچ مسئله‌ای قرار گيرد. روزه گرفتن در اين دو روز بدون شك اين دو عيد بزرگ را كمرنگ می‌سازد؛ چون اگر روز عید فطر هم روزه گرفته می‌شد فرقی با سی روز قبل نداشت و اهمیت آن چندان روشن نمی‌شد؛ خداوند چون به اين كمرنگ شدن راضی نيست دستور به حرمت روزه در این دو عید بزرگ داده است.
د) روز جوایز و هدایا
در روایتی آمده است که پیامبر اکرم(ص) روز عید فطر را «یوم الجوائز» یعنی روز جوایز نامیده است.[4] در بعضی تعابير آمده است كه اين دو روز و نيز ايام ديگری كه روزه در آنها حرام است، مانند ايام تشريق و نيز در نفی روزه در سفر، هديه‌ها و يا صدقات خداوند است بر بندگانش و سزاوار نيست كه صدقه و هديه را ردّ کنیم.[5] رد احسان شخص کریم، خلاف ادب است و ناپسند شمرده می‌شود. از امام صادق(ع) نقل شده است: مردى محضر رسول خدا(ص) مشرّف شد و عرض کرد: اى رسول خدا! آیا در سفر، روزه ماه رمضان را بگیرم؟ پیامبر فرمود: خیر. آن مرد گفت: ای رسول خدا! گرفتن روزه در سفر بر من آسان و سهل است؟ حضرت فرمود: «خدای عزّ و جل بر مریض‌ها و مسافران در ماه رمضان صدقه داده و آن این است که به ایشان اجازه افطار داده است. آیا یکى از شما دوست دارد وقتى به کسى صدقه‌اى می‌دهد آن شخص صدقه را ردّ کرده و قبول ننماید؟».
هـ) سازگاری آداب و اعمال خاص این روز با ممنوعیت روزه
آداب خاص این مهمانی ویژه خدا که بعد از مهمانی ماه رمضان قرار دارد مثلاً می‌گوید قبل از جمع شدن در فضای آزاد و صحرای باز برای اقامه نماز عید فطر[6]، از نعمت خرمای من تناول کنید[7] و اگر دیگری هم مهمان شما بود به او هم اطعام کنید[8] و نماز عید را در زیر آفتاب بخوانید[9]، به ضمیمه فحوای آنچه در مورد روزه روز عرفه گفته شده مبنی بر اینکه اگر روزه باعث ضعف و بی‌حالی برای خواندن دعاهاى عرفه می‌شود بهتر است روز عرفه را روزه نگيرد[10]، این را می‌رساند که روزه نبودن در عید فطر حکمی مطابق با فطرت و معقول است.
و) روز مسرت و شادابی
در اینكه هر سال چند روز عید همه مسلمین باشد منافع بسیاری وجود دارد؛ از جمله مسرت دل‌های مردم،[11] كه این غالباً با صله ارحام و ضیافت آنان و اطعام مستمندان و... همراه است و این امور با روزه كمتر سازگار است.
در پایان باز هم تأكيد می‌كنيم كه اينها فقط احتمالاتی است که به ذهن می‌رسد و فهم فلسفۀ واقعی احكام وقتی محقق می‌شود که از زبان معصومین بیان شده باشد.
* مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم
پی‌نوشت‌ها:
[1] بقره: 143.
[2] قصص: 77.
[3] طبرسی، مستدرك‌الوسايل، ج 7، ص 551.
[4] ابن طاووس، إقبال الأعمال (ط - القديمه)، ج1، ص: 282.
[5] شیخ صدوق، علل الشرايع، ج 2، ص 239.
[6] خواندن نماز عيد در زير سقف كراهت دارد(امام خمينى، توضيحالمسائل، مسئله 1444، ص 324).
[7] افطار كردن با خرما، قبل از نماز عيد فطر مستحب است(امام خمينى، توضيح المسائل، مسئله 1439، ص: 323).
[8] ابن طاووس، إقبال الأعمال (ط - القديمه)، ج1، ص: 281.
[9] مستحب است نماز عيد فطر و قربان را بعد از بلند شدن آفتاب بخوانند (امام خمينى، توضيحالمسائل، مسئله 1433و مسئله 1434، ص 323).
[10] تحرير الوسيله - ترجمه، ج1، ص: 555.
[11] ر.ك: ترجمه المیزان، ج6، ص339.
روزنامه کیهان
تاریخ انتشار: 23 خرداد ماه 1397