حقوق فرزندان بر والدين از ديدگاه اسلام
سید امین میرزایی
اشاره: اجتماع انسانی متشکل از حقوق و وظایف افراد گوناگون در قبال یکدیگر است که با رعایت این حقوق، بسیاری از مشکلات جامعه حل گشته و زندگی افراد در جهت صلح و آرامش سوق پیدا می‌کند. عقل و فطرت سلیم بشری حکم می‌کند که انسان دارای حقوقی است و در یک خانواده که اساسی ترین رکن جامعه است والدین از مسئولان ادای این حقوق به شمار می‌آیند؛ پیش از آنکه والدین بر فرزند خود حقی پیدا کنند، حق فرزند نسبت به والدین پدید می‌آید، و بر آنان است که چون باغبانی دلسوز در پرورش این گل‌های زیبای زندگی بکوشند. زمانی که والدین وظایف خود در قبال فرزندان خویش از جمله تربیت صحیح و آموزش احکام الهی را به خوبی انجام دهند ، نتایج اعمال خود که فرزند صالح و نیک است را مشاهده خواهند نمود.
از نظر عقل و شرع و عرف، والدین موظفند حقوق معنوی و مادی فرزندی را که خود زاده اند، مراعات نمایند، نیک و بد فرزند در این جهان، از پدران و مادران بر می‌خیزد و آنان در قبال هر گونه ندانم کاری و سهل انگاری معاقبند، امام سجاد(ع) می‌فرماید: حق فرزندت بر تو این است که بدانی او از تو است و نیک و بد این جهانش به تو بستگی دارد؛ و تو نسبت به تربیت درست و راهنمایی‌اش به سوی خدای عزوجل و یاری‌اش در مسیر طاعت خدا مسئولی. درباره‌اش چنان کوشش نما که بدانی رفتار نیک نسبت به او پاداش، و رفتار بدت نسبت به او کیفر دارد.
نزدیک ترین ارحام والدین، فرزندانی هستند که به مثابه میهمانانی خوانده پا به خانه آنان می‌گذارند. پدران و مادران باید بسیار مراقب باشند که گرفتار عقوبت کوتاهی در حق این ارحام نگردند. خالق منان پس از بیان نخستین زوج انسان، نخست درباره حقوق خویشان و فرزندان هشدار می‌دهد. در سوره نساء آیه 1 آمده است: «والارحام انّ الله کان علیکم رقیباً». درباره ارحام و خویشان کوتاهی نکنید؛ که خداوند مراقب اعمالتان است.
رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: «انّ الله یوصیکم بابنائکم و ذوی ارحامکم الاقرب فالاقرب». حقا که خداوند در مورد فرزندان و خویشانتان به تناسب نزدیکی شان، به شما سفارش فرموده است. والدین باید هوشیار باشند که هرگز فرزندان خود را خواسته یا ناخواسته نیازارند و از محبت آنان نسبت به خود نکاهند، والدین باید بدانند که آنان نیز عاقّ فرزندان خود می‌گردند و مورد لعن الهی واقع می‌شوند و عذاب وی را به جان می‌خرند.
رسول خدا(ص) در وصیت خود به حضرت علی(ع) می‌فرماید: «یلزم الوالدین من عقوق الوالد ما یلزم الولد لهما من العقوق». پدر و مادر را در آزردن فرزند همان گریبانگیر شود که فرزند را در آزردن آنان. پس حقوق متقابل فرزند و والدین در شرع ایجاب می‌کند که همواره با یکدیگر با خوب رویی و محبت رفتار کنند. و در بخشی دیگر از همان وصیت می‌فرماید: «رحم الله والدین حملاولدهما علی برّهما». رحمت خدا بر والدینی که فرزندانشان را به نیکی با خود وادارند. چرا که چنین رفتاری باعث تربیت صحیح فرزند گشته و نیکی و انسانیت را در جامعه گسترش می‌دهد. والدین ملزم به پرورش مثل و مواظبت صحیح از این امانت بزرگ الهی می‌باشند. خیانت در این امانت و بی توجهی به وظایف خود، نابسامانی‌ها و ناهنجاری‌های خانوادگی و اجتماعی را در پی می‌آورد.دل نوخاستگان همانند زمینی است که هنوز در آن بذری افشانده نشده است. هر بذری که در این زمین، افشانده شود، اگر خار باشد خار؛ و اگر گل باشد گل می‌رویاند. فرزندان از اوان طفولیت تحت تاثیر شیوه‌های رفتاری و گفتاری والدینشان رشد می‌کنند و از نظر جسمی، روحی، اخلاقی و مذهبی مولود خصوصیات آنانند. والدین مسئول هر گونه عقب افتادگی و ناتوانی فرندان خود هستند. خداوند متعال در این باره چنین هشدار می‌دهد: «و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم ذرّیهً ضعافاً خافوا علیهم فلیتّقوا الله ولیقوالوا قولاً سدیداً» کسانی که می‌ترسند فرزندانی ناتوان از آنها بر جای ماند، از خدا بترسند و نیک گفتار باشند.
پدران که سرپرست خانواده‌اند، باید بیش از مادران از عهده وظایف شرعی و عرفی و عقلی خویش در این زمینه برآیند. اسلام، پدران را مسئول ادای حقوق زن و فرزندشان می‌شمارد و هر گونه کوتاهی در این مورد را شایسته کیفر می‌داند. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «الرّجل راع علی اهل بیته و کلّ راعٍ مسوولٌ عن رعیته» مرد سرپرست خانواده است و هر سرپرستی مسئول افراد تحت سرپرستی خود است.
مراعات حقوق فرزندان که اسلام بزرگترین هوادار آن است هم ضامن سعادت دنیا و آخرت والدین و فرزندانشان است و هم موجب سلامت جامعه بشری می‌گردد. با این حال حقوقدانان و دانشوران جهان، چهارده قرن پس از این تاکیدات صریح اسلام، بر آن شدند که با طرح و تصویب «اعلامیه جهانی حقوق کودک» در سازمان ملل متحد به این وظیفه فطری جنبه رسمی و بین المللی بخشند. در اصل هشتم این اعلامیه آمده است: کودک باید در هر حال جزء اولین کسانی باشد که حمایت و تسهیلات بهره مند گردد.
پیامبر اکرم (ص) فرموده: من و علی(ع) پدران این امتیم و حقوقمان بر آنان از حقوق والدینشان بیشتر است؛ زیرا اگر از ما طاعت کنند، از گمراهی و آتش دوزخ به بهشت رهنمونشان می‌سازیم و از بندگی خارج ساخته، به بهترین آزادگان ملحق می‌نماییم. رابطه والدین و بویژه مادران با نوزاد، حتی از تغذیه او مهم تر است. والدین باید حالات عاطفی نوزاد را کاملاً دریابند و متوجه باشند که خدشه دار نمودن عواطف پاک و ساده نوزدان گناهی بزرگ است. مادر تکیه گاه عاطفی فرزند است و عمده مسئولیت عاطفی وی را بر عهده دارد. طفل بیش از آنکه نیازمند تغذیه بدنی باشد، به تغذیه روحی و عاطفی نیاز دارد.
پس از ولادت نوزاد، اذان گفتن در گوش راست و اقامه گفتن در گوش چپ او مستحب است و آثاری نیکو به همراه دارد. از این رو، بر والدین است که این حق کودک را ادا نمایند. برترین و بهترین اصوات و کلمات، ندای روح بخش و جانفزای توحید و گواهی به رسالت حضرت خاتم الانبیاء و ولایت امیر مومنان علی(ع) است. این کلمات فطرت پاک طفل را در برابر شیاطین مصونیت می‌بخشد و آثار تربیتی مطلوبی به همراه دارد. رسول اکرم(ص) می‌فرماید: هر که دارای فرزندی شد، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گوید؛ این کار نوزاد را از شیطان رانده شده حفظ می‌کند.نهادن نام نیکو بر فرزند و پرهیز از انتخاب نام‌های زشت و اسم‌های جباران و ستمگران، نخستین نیکی پدر و مادر در حق فرندش است. صادقانه ترین و حقیقی ترین نام ها، اسم هایی اند که گویای بندگی و عبودیت خداوند منان باشند، مانند عبدالله و عبدالرحمن. برترین و ممتازترین اسماء نام‌های انبیا و معصومین(ع) هستند. نام‌های اولیای الهی و صلحا در مرتبه بعد قرار دارند. امام رضا(ع) فرموده‌اند: فرزندت را به بهترین نام‌ها نامگذاری کن و نیکوترین کنیه‌ها را بر او بگذار.
شرافت و کرامت انسانی اقتضا می‌کند که انسان نیکو تربیت شود. نقطه آغاز این مسیر، تربیت نوخاستگان و آینده سازان جامعه است. یکی دیگر از وظایف اصلی پدر و مادر تربیت صحیح و شایسته فرزندان می‌باشد. هیچ پدر و مادری نمی‌تواند عذر بیاورد که چون خود به شیوه درست تربیت نیافته‌اند، اخلاق ناپسندشان را به فرزندان خود منتقل می‌نمایند؛ بلکه باید در تربیت عملی فرزندان ابتدا نفس خود را مورد بازبینی دقیق قرار دهند تا زیانکار نگردند. خداوند منان می‌فرماید: «قد افلح من زکیها و قدر خاب من دسّیها» هر که نفسش را تربیت و تزکیه نمود، رستگار است و هر که آن را با گناه پلید گرداند زیانکار است. مراعات کامل عفت از ضروریات امر تربیت است.
رعایت اصول اخلاقی و مذهبی در محیط منزل، سبب می‌شود که والدین در تربیت صحیح فرزندان خود توفیق یابند.
همچنین والدین باید در بیدار سازی و جهت دهی و پرورش فطرت و سرشت پاک انسانی بکوشند و آنان را چنان راهنمایی کنند که تمام شئون زندگی خویش را بر پایه تعالیم دین پی ریزی نمایند و با اعتقاد قلبی به آن رفتار کنند.
والدین در آموزش دین نباید به تعلیم چند نمونه عبادت ظاهری اکتفا کنند، بلکه باید راهنمایی‌های سعادت بخش دینی را در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی فرزندان وارد نمایند و صراط مستقیم را به آنان بشناسانند و در این راه از آموزش‌های عملی و تلقین و ترغیب به تفکر و تدبر کمک بگیرند و بدانند که بهره برداری از روش‌های غیر معقول و قهری باعث سرخوردگی فرزندان می‌شود. همان طور که والدین به مسائل جسمی، روحی و رفاهی فرزندان شان عنایت دارند، بسیار بیش از آن باید به مسائل معنوی و پایبندی او به دستورات اسلامی توجه کنند و با ملاطفت و عطوفت و اسلوب صحیح، عقاید دینی را به آنان بیاموزند و همه سئوالاتشان در این زمینه را با حوصله و گشاده رویی پاسخ دهند.
نیز باید آنان را با اجکام و فرایض اسلامی، آشنا سازند. رسول اکرم (ص) فرموده است: «مروا صبیانکم بالصّلاه اذا کانوا ابناء سبع سنین». والدین آن گاه دلسوز حقیقی فرزندانند که بیش از آنچه در اندیشه دنیای فرزندان خود هستند، به فکر معنویات و آخرتشان باشند که سعادت و رستگاری این جهان نیز بدان وابسته است.