خالد بن عبدالله قسری

كلمات كليدي : تاريخ، امويان، خالد قسري

نویسنده : گلشاد حيدري

وی در راه خدمت به بنی‌امیه از هیچ کوشش و تلاشی دریغ نمی‌کرد و علی‌رغم تمام خوش خدمتی‌های خود در طول بیست سال زمامداری و ظلم و ستم‌هایی که در حق مردم روا داشت، بالاخره توسط عمال همین سلسله به قتل رسید.

وی در سال 89 به امر ولید بن عبدالملک ولایتداری مکه یافت و تا زمان مرگ وی همچنان بر مسند قدرت مکه باقی بود و این اولین ولایتش بود.[2]

اما در سال 96 با به قدرت رسیدن سلیمان بن عبدالملک از حکومت مکه برداشته شد و طلحه بن داود حضرمی به جای وی منصوب گردید.[3]

وی متهم به زندقه بوده و مادرش فردی نصرانی بود، وی در زمان حکومتش نصارا و مجوسان را بر مسلمین برتری می‌داد و دست آنها را در بسیاری از کارها باز گذاشته بود و اهل ذمه در زمان او آزادی زیادی داشتند و از امتیازات بسیاری برخوردار بودند.[4]

اما پس از چند سال باز خالد با قدرت و امتیازات بیشتری به عرصه قدرت و سیاست وارد شد. این بار هشام بن عبدالملک با برکناری یکی از مهره‌‌هایش به نام عمرو بن هبیره از عراق تمام قدرت و اختیارات عراقین و خراسان بزرگ را به خالد واگذار کرد و این‌گونه به مدت پانزده سال بر عراقین و خراسان فرمانروایی نمود.[5] به همین سبب وی را امیرالعراقین (کوفه و بصره) هم گفته‌اند.[6]

خالد به امر هشام، عمرو بن هبیره را دستگیر و زندانی و در مورد برخی از امورات حکومتی مورد بازخواست و شکنجه قرار داد.[7] اما چون از ابن هبیره و عواقب اعمالش با وی واهمه داشت وی را به قتل رساند.[8]

وی پس از به قدرت رسیدن در عراق، برادرش اسد بن عبدالله را به حکومت خراسان گماشت. در زمان حکومت اسد بن عبدالله در خراسان، داعیان عباسی در این ناحیه فعالیت گسترده‌ای داشتند و دائما از منطقه‌ای به منطقه دیگر در رفت و آمد بوده و مردم را به عباسیان دعوت می‌کردند. چنانکه در این زمان گروه بسیاری در تمام نواحی خراسان دعوت ایشان را پذیرفتند. عبدالله تعدادی از این داعیان از جمله ابوعکرمه و حیان را دستگیر و به دار کشید.[9]

در عراق تحت فرمانروایی خالد نیز زید بن علی در کوفه فعالیت داشت.[10]

هشام در سال 120 خالد را از حکومت عراق معزول و یوسف بن عمرو ثقفی را به جای وی گماشت. یوسف مدعی بود که خالد اموالی را حیف و میل کرده است به همین سبب وی را زندانی و بر وی سخت گرفت تا آن مال را بازپس دهد، در مقابل امتناع و سرسختی خالد برای بازپس دادن این اموال یوسف وی را همراه برادرش اسماعیل و پسرش یزید و برادرزاده‌اش منذر بن اسد به مدت هیجده ماه در حیره زندانی کرد. پس از آن از هشام خواست تا در مورد خالد خود مختار باشد و وی را شکنجه دهد، اما هشام در مقابل این درخواست وی مقاومت کرد؛ ولی بالاخره با اصرار یوسف مبنی بر اینکه که وی باعث کاهش خراج بوده و اموالی را تبذیر کرده است، هشام به وی اجازه داد که از وی بازجویی کند با این شرط که اگر خالد در ایامی که در دست یوسف است بمیرد، او را خواهد کشت.[11]

یوسف، خالد را دوباره به زندان افکند تا اینکه هشام دستور آزادی وی را صادر کرد. پس از آن خالد در قصر برادرش اسماعیل در کوفه جای گرفت؛ ولی پسرش به تنهایی راهی دمشق شد. اما پس از مدتی خالد و برادرش اسماعیل و برخی از بستگانش عازم دمشق شدند، اما افراد یوسف در راه آنان را مورد هجوم قرار داده و اموالشان را غارت و تصاحب و برخی ار بستگانش را نیز به بردگی فروختند.[12]

اما هنگامی که خالد به دمشق رسید هشام به وی اجازه دیدار نداد و او همچنان در دمشق بود تا اینکه از هشام اجازه خواست تا به طرسوس برای جهاد برود. پس از کسب اجازه هشام، وی همراه برادر و پسرانش دمشق را ترک نمود. در این فاصله زمانی که خالد در دمشق نبود گروهی از دزدان و راهزنان کوفه به رهبری فردی به نام «ابوالمعرس» به شام آمده و در آنجا به آشوب و غارت اموال مردم می‌پرداختند. در این بین کلثوم بن عیاض قسری پسر عموی خالد بن عبدالله به سبب دشمنی دیرینه‌ای که با وی داشت طی نامه‌ای به هشام، محمد بن خالد و غلامانش را مسبب اصلی این وقایع معرفی کرد. بنابراین هشام دستور دستگیری تمامی افراد خاندان خالد از بزرگ و کوچک را صادر کرد. یوسف نیز تمام وابستگان خالد از جمله اسماعیل، منذر، محمد، سعید، ام جریر و راقیه دختران خالد[13] و همه زنان و کودکان آنان را به زندان انداخت. اما پس از مدتی که عامل اصلی آشوبها دستگیر شد، ولید بن عبدالرحمان عامل خراج دمشق طی نامه‌ای به هشام گرفتاری ابوالمعرس و همراهانش را یادآور شد و در این بین هیچ یک از افراد خاندان خالد نام برده نشده بود، بنابراین هشام طی نامه‌ای به کلثوم دستور آزادی تمامی افراد خاندان خالد را صادر کرد.[14]

خالد با شنیدن خبر دستگیری افراد خاندانش به دمشق برگشت و اعتراضاتی به عملکرد هشام نمود. اما هشام در مقابل اعتراضات وی مسکوت ماند و اقدامی علیه وی ننمود.[15]

به دنبال برخی از خشونت‌هایی که عوامل هشام از جمله یوسف بر ضد خالد و خاندانش انجام دادند، بسیاری از افراد خاندان خالد از حکومت اموی روی گرداندند و به عباسیان متمایل شدند، چنانکه محمد بن خالد در کوفه مردم را به بنی عباس دعوت می‌کرد.[16]

به همین سبب پس از قدرت‌گیری عباسیان از جانب منصور به عنوان والی مدینه تعیین شد.[17] پسر دیگرش اسماعیل نیز از جانب منصور بر موصل گماشته شد.[18]

خود وی نیز در اعتراضاتش بر ضد هشام تهدید می‌کرد که مردم را به سوی ابراهیم بن محمد بن علی دعوت می‌کند.[19]

کشته شدن خالد بن عبدالله قسری

هشام بن عبدالملک (دهمین خلیفه اموی) در زمان خلافت خود (که از سال 105 تا 125 قمری، به مدت 20 سال ادامه داشت) تلاش نمود تا برادرزاده خود، ولید بن یزید را از ولایت عهدی خویش عزل نماید و به جای او، فرزند خود را به این مقام منصوب کند.[20]

وی را برخی از درباریان و مقامات عالی رتبه کشوری، مانند خالد بن عبدالله قسری در این تصمیم، تشویق و تایید می‌کردند؛ ولی برخی دیگر وی را از این کار و عواقب خطرناک آن برحذر می‌داشتند.[21] به هر حال، او در سال 125 قمری به هلاکت رسید، ولی به آرزوی دیرین خویش دست نیافته بود. او موفق نشد، فرزندش را به جای برادرزاده‌اش به ولایت عهدی برگزیند.
پس از مرگ او، ولید بن یزید به عنوان یازدهمین خلیفه اموی بر تخت خلافت تکیه زد. وی با این که، خلافتش بسیار کوتاه مدت بود، در همین مدت، نام نیکی از خود به جای نگذاشت.

ولید، از خلفای خشن، عقده گشا و انتقام گیر بود. به همین جهت هنگامی که به خلافت رسید، تلاش زیادی به عمل آورد تا آنهایی که هشام بن عبدالملک را در عزل او تحریک و تشویق می‌کردند، به کیفری سخت دچار سازد.
خالد بن عبدالله که از عاملان و کارگزاران عالی رتبه هشام بن عبدالملک بود، مورد انتقام ولید قرار گرفته و از تمامی مقام‌ها و پست‌های دولتی، عزل و نسبت به وی، بی اعتنایی بسیاری شد.[22]

پس از به خلافت رسیدن ولید، خالد نیر مانند بسیاری دیگر برای تبریک به نزد وی رفتند، اما ولید حاضر به پذیرش و دیدار با خالد نشد، وی نیز نتوانست رضایت خلیفه را جلب کند، تا این که روزی سر یحیی بن زید را که در خراسان قیام کرده و به دست عوامل جنایت کار خلافت به شهادت رسیده بود، به دمشق آورده و در مجلس ولید بن یزید قرار دادند. ولید بن یزید، به شکرانه این پیروزی و جنایت عاملان خود، بارعام داد و بزرگان و صاحب منصبان حکومتی و اجتماعی جهت عرض تبریک به نزد وی رفتند. خالد بن عبدالله نیز از این فرصت استفاده کرد و جهت دیدار با خلیفه به دربار رفت، ولیکن باز هم عوامل ولید مانع ورود وی شده و او را در بیرونی نگه داشتند. اما در هر صورت با پافشاری و اصرار زیاد بالاخره اجازه ورود یافت، ولید با دیدن وی از او خواست تا فرزندش یزید را که بر ضد خلافت اموی قیام کرده بود، تحویل دهد.[23]

گفت و گوی ولید بن یزید و خالد بن عبدالله بر سر این موضوع به درازا کشید و باعث شد خالد دستگیر و زندانی شود، اما وی در زندان علی رغم تحمل شکجه‌های فراوان حاضر به اعتراف و یا درخواست شفاعت نشد به همین سبب ولید دستور آزادی وی را صادر نمود، اما یوسف بن عمر که رقیب خالد بن عبدالله در دوران خلافت هشام بود و در خلافت ولید، یکه تاز میدان سیاست و از وزیران بلند پایه ولید بود، به نزد خلیفه رفته و خالد را به مبلغ پنجاه میلیون از تو خریداری نمود. ولید نیز وی را به یوسف بن عمر تسلیم کرد. یوسف در کمال ناجوان مردی، رقیب و همکار سابق خود را تحقیر و شکنجه نمود و در حالی که هنوز رمقی در بدن داشت، دست‌ها، پاها، ران‌ها و سینه خالد را با سنگ سختی بشکست و وی را به طرز فجیعی به قتل رسانید.[24]
برای کشته شدن خالد، گمانه‌های دیگری نیز ذکر شده است که بیان آنها خالی از لطف نیست. از جمله این که خالد بن عبدالله در پنهان، از قیام یحیی بن زید علوی در خراسان پشتیبانی می‌کرد. همچنین گفته شده است که ولید در هنگام مراسم حج، قصد داشت که در پشت خانه خدا شراب بنوشد، ولی خالد وی را منع کرده بود. به هر تقدیر خالد بن عبدالله به فرمان ولید بن یزید کشته شد و در حیره دفن گردید.[25]

در مورد وی گفته شده که در مدت حکومتش بر عراق کشاورزی را در منطقه گسترش داده و نهرهای زیادی را در عراق حفر نموده است که از جمله نهر خالد، نهر باجری، نهر تارمانا، نهر المبارک، المجامع، کورة سابور و الصلح را به وی نسبت می‌دهند.[26]

وی در جهت خوش خدمتی به حکومت امویان و عوامل آن تا حدی تلاش می‌کرد که می‌گفت: اگر بدانم هشام از من خشنود نمی‌شود؛ مگر اینکه دانه دانه سنگ‌های این خانه(کعبه) را بردام چنین خواهم کرد.[27] اما همچنان که خودش عامل قبل از خود را به قتل رسانده بود، خود نیز توسط عامل بعدی به قتل رسید.