كلمات كليدي : هوشبهر، هوشبهر انحرافي، جدول هنجاري، سن عقلي، سن زماني، آزمون كلامي، آزمون غير كلامي، نمره ي معيار سني، روان سنجي
نویسنده : منيره دانايي
آلفرد بینه[1] و ویلیام هانری[2] در سال ١٨٩٦ مقالهای در مجلهی روانشناسی منتشر کردند و در آن اکثر آزمونهای موجود را که به نظر آنها فقط اعمال بسیار ساده و پایین ذهن را اندازه میگرفتند، مورد انتقاد قرار دادند. آنها برای اندازهگیری استعدادهای واقعی ذهن، آزمونهایی را پیشنهاد کردند که به رفتار زندگی واقعی نزدیکتر بود. به نظر آنها چون در زمینهی کنشهای عالی ذهن، تفاوتها آشکارتر از کنشهای پایین است؛ بنابراین آزمونهایی که کنشهای عالی را اندازه میگیرند، نیازی ندارند که از دقت و صراحت خارقالعادهای برخوردار شوند. همچنین آنها کسانی را که خواسته بودند هوش را با روشهای کاملا غیرمنتظره اندازه بگیرند، به باد انتقاد گرفتند. اندازهگیری هوش از طریق تجلیات خارجی و رایج آن مهمترین هدف مقیاس اندازهگیری هوش بینه است که در واقع اولین سری آزمونهای روانی به معنای امروزی کلمه را تشکیل میدهد. این مقیاس که برای اولین بار در سال ١٩٠٥ در فرانسه و برای شناسایی کودکان دیرآموز و عقبماندهی ذهنی تدوین شده بود، منتشر شد و به رغم نقایصی که دارد، تاریخ شروع واقعی آزمونهای روانی را نشان میدهد.
آزمون استنفورد – بینه بر مبنای آزمون هوشی آلفرد بینه و تئودور سیمون[3] در سال ١٩٠٥ ساخته شد. آزمون هوشی بینه – سیمون بر مبنای دو اصل "تعریف سن" و "مفهوم تواناییهای کلی ذهنی" تدوین گردید. براساس اصل اول، بینه معتقد بود که تواناییهای کلی ذهنی کودکان با افزایش سن رشد میکند. بنابراین، سوالهای آزمون هر سن را طوری ساخته بود که با سطح توانایی افراد آن سن هماهنگ باشد. برای این کار، سوالهایی را که بین ٦٧ تا ٧٥ درصد افراد گروه سنی خاص از عهدهی پاسخ دادن به آنها برمیآمدند، اما کودکان خردسالتر کمتر از ٦٧ درصد و کودکان مسنتر بیشتر از ٧٥ درصد به آنها پاسخ درست میدادند، برای گروه سنی مورد نظر انتخاب میکرد. بینه براساس اصل دوم، توجه خود را به اندازهگیری هوش یا تواناییهای کلی ذهنی معطوف داشت و به تعریف و اندازهگیری عوامل تشکیلدهندهی هوش نپرداخت. بنابراین، هر سوالی که با کل توانایی مورد اندازهگیری همبستگی داشت، در محتوای آزمون قرار میگرفت و هر سوالی که با تواناییهای کلی همبستگی نداشت، کنار گذاشته میشد. آزمونی که براساس دو اصل بالا ساخته شد، شامل ٣٠ سوال بود که برحسب مقیاس سنی درجهبندی شده بود. آنگاه با مقایسهی سن عقلی و سن زمانی کودک، دربارهی سطح هوش و میزان آمادگی وی برای استفاده از امکانات آموزشی قضاوت میشد. ترمن[4] روانشناس امریکایی در ١٩١٦ آزمون بینه را به انگلیسی ترجمه کرد و سپس به کمک دانشگاه استنفورد کالیفرنیا آن را در مورد کودکان آمریکایی استاندارد کرد. ترمن در این پژوهش اصول مورد نظر بینه را در ساختن آزمون حفظ کرد، اما محتوای آزمون را از نظر تعداد سوالها و دامنهی سنی گسترش داد. ترمن برای نخستین بار مفهوم هوشبهر را براساس فرمول "هوشهبر = سن عقلی تقسیم بر سن زمانی × ١٠٠" مطرح کرد. این آزمون که ترمن آن را آزمون استفورد – بینه نامید، یکبار در سال ١٩٣٧، بار دیگر در ١٩٦٠ و جدیدترین فرم آن در سال ١٩٨٦ تجدیدنظر شد و انتشار یافت.[5]
انواع فرمهای این آزمون
الف. فرم ١٩٦٠ آزمون استنفورد – بینه
این آزمون برای سنجش هوش کودکان ٢ ساله تا افراد بزرگسال تدوین شده است. در این آزمون مفهوم هوشبهر انحرافی بهکار رفته است. هوشبهر انحرافی نمرهی استانداردی است که در آن میانگین برابر ١٠٠ و انحراف معیار ١٦ است. اگر هوشبهر کسی در این آزمون ١٠٠ یا نزدیک به آن باشد، بهنجار یا طبیعی و یا متوسط تلقی میشود. افراد عقبماندهی ذهنی دستکم دو انحراف معیار پایینتر از میانگین و افراد سرآمد دستکم دو انحراف معیار بالاتر از میانگین نمره میگیرند. محتوای آزمون استنفورد – بینه شامل دو نوع سوال است: کلامی و غیرکلامی. برای سنین ٢ تا 5/4 سالگی برای هر سن ١٢ سوال و برای سنین ٥ سال تمام تا ١4 سالگی برای هر سن ٦ سوال در نظر گرفته شده است. برای هر سن یک سوال ذخیره هم تدوین شده است. هرگاه ضمن اجرای آزمون، اجرای یکی از سوالها با اشکال روبرو شود و یا امکان اجرای یک سوال فراهم نباشد، به جای آن از سوال ذخیره استفاده میشود. در آزمونهای گروههای سنی ٢ تا ٥/٤ سالگی، در ازای پاسخ درست به هر سوال یک ماه سن عقلی و در آزمونهای گروههای سنی ٥ تا ١٤ سال، در ازای پاسخ درست هر سوال دو ماه سن عقلی منظور میشود. سوالهای آزمون افراد بزرگسال در ٤ سطح به شرح زیر تدوین شدهاند:
· آزمون بزرگسال متوسط: شامل ٨ سوال است که به پاسخ درست هر سوال دو ماه سن عقلی داده میشود، رویهمرفته ١٦ماه.
· آزمون بزرگسال باهوش(سطح ١): شامل ٦ سوال است و به هر سوال ارزشی معادل ٤ ماه سن عقلی داده میشود، رویهمرفته ٢٤ ماه.
· آزمون بزرگسال باهوش(سطح ٢): شامل ٦ سوال است و به هر سوال نمرهای برابر ٥ ماه سن عقلی داده میشود، رویهمرفته ٣٠ ماه.
· آزمون بزرگسال باهوش(سطح ٣): شامل ٦ سوال است و به هر سوال نمرهای برابر ٦ ماه سن عقلی تعلق میگیرد، رویهمرفته ٣٦ ماه.
در اینجا نمونههایی از سوالهای آزمون استنفورد – بینه در سنین مختلف، مطرح میشود.
آزمون کودکان ٢ و ٥/٢ ساله
· تشخیص اجزای بدن: تصویر یک کودک به آزمودنی نشان داده میشود. او باید ٤ مورد از اجزای بدن یعنی مو، دهان، پاها، دستها، گوش، بینی و چشمها را نشان دهد.
· ساختن برج: آزمودنی باید بتواند با روی هم قرار دادن ٤ مکعب چوبی به ابعاد ٥/٢ سانتیمتر یک برج بسازد.
· شناسایی اشیا: آزمودنی باید با دیدن ماکت اشیای زیر، ٥ مورد را شناسایی کرده آنها را نشان دهد: سگ، توپ، قطار، تختخواب، عروسک و قیچی.
· نام بردن اشیاء: آزمودنی باید با دیدن تصاویر بعضی از اشیا مانند هواپیما، تلفن، کلاه، توپ، درخت، کلید، اسب، چاقو، کتاب، کشتی، و ... نام آنها را بگوید.
آزمون کودکان ٣ و ٥/٣ ساله
· ساختن پل: آزمودنی باید بتواند از روی الگوی یک پل که توسط آزمایشکننده با مکعبهای چوبی در حضور کودک ساخته میشود، یک پل بسازد.
· کشیدن از روی دایره: آزمودنی باید بتواند از روی یک دایره که به وی ارائه میشود، منحنی بستهای شبیه به یک دایره رسم کند.
· تکرار سه رقم: آزمودنی باید پس از گوش دادن به اعدادی که توسط آزمایشکننده خوانده میشود، آنها را بلافاصله به همان صورت تکرار کند. (١-٤-٦)، (٢-٥-٣)، (٧-٣-٨). یادآوری و تکرار یک مورد از سه مورد کافی است.
· جدا کردن دکمهها: آزمودنی باید بتواند در ٢ دقیقه ٢٠ دکمهی کوچک سیاه و سفید را جدا کند و دکمههای هر رنگ را در یک جعبهی کوچک جای دهد.
· درک و فهم: آزمودنی باید به یکی از ٢ سوال زیر درست پاسخ بدهد: اگر تشنهات باشد چه میکنی؟ اجاق گاز برای چیست؟
آزمون کودکان ٤ و ٥/٤ ساله
· گفتن متضاد کلمات: آزمودنی باید با گفتن متضاد کلمات، جملههای زیر را که برایش خوانده میشود کامل کند: برادر پسر است، خواهر چه؟ روز هوا روشن است، شب چطور؟ پدر مرد است، مادر چه؟
· درک و فهم: آزمودنی باید بتواند به این سوالها پاسخ دهد: خانه برای چیست؟ کتاب برای چیست؟
· حافظه برای یادآوری جملهها: جملههای زیر یکی پس از دیگری برایش خوانده میشود، آزمودنی باید پس از شنیدن هر جمله آن را به همان صورت بازگو کند: ما میخواهیم برویم برای مادر کمی شیرینی بخریم. نسرین دوست دارد بچه گربهها را در لانه غذا بدهد.
· درک زیبایی: سه کارت که روی هر کارت دو تصویر، یکی زیبا و دیگری زشت کشیده شده است، به آزمودنی نشان داده میشود. او باید در هر کارت تصویر زیباتر را نشان دهد.
آزمون کودکان ٥ ساله
· کامل کردن تصویر ناقص: تصویر یک آدمک به آزمودنی ارائه میشود. او باید حداقل دو قسمت آن را کامل کند.
· رسم یک مربع: آزمودنی باید از روی یک مربع شکلی تقریبا شبیه آن بکشد.
· تعریف اشیا: آزمودنی باید در برابر پرسشهای زیر دو مورد از اشیا را با ذکر جنس، شکل یا مورد استفادهی آنها تعریف کند.
آزمون کودکان ٦ ساله
· خزانهی لغات: فهرستی از لغات، یکی پس از دیگری برای آزمودنی خوانده میشود و او باید معنای هر لغت را بیان کند. نمونهای از این کلمهها عبارتند از: پرتغال، پاکت، نی، مژه، سوزش، غرش، سخنرانی و مهارت.
· بیان تفاوتها: از کودک خواسته میشود تفاوت بین اشیا را بگوید.
· مفهوم اعداد: ١٢ مکعب چوبی در اختیار آزمودنی گذاشته شده و از او خواسته میشود که 5 شماره خاص را از میان آنها جدا کند، او باید به چهار مورد پاسخ درست بدهد.
آزمون کودکان ٧ ساله
· مهملیابی: تصاویری به آزمودنی نشان داده میشود و او باید اشتباه یا مهمل بودن آن را بیان کند.
· شباهتها: آزمودنی باید شباهت بین دو مورد از چهار مورد زیر را توضیح دهد: شباهت بین چوب و زغال سنگ، کشتی و اتومبیل، سیب و آلو، آهن و نقره.
· کشیدن از روی لوزی: آزمودنی باید از روی شکل لوزی که به او ارائه میشود، شکلی تقریبا مشابه آن را بکشد.
آزمون کودکان ٨ ساله
· حافظه برای داستان: داستانی برای کودک خوانده میشود. سپس چند سوال دربارهی داستان مطرح میگردد که باید به آن پاسخ بدهد.
· درک و فهم: آزمودنی باید به نمونههایی از پرسشهای زیر پاسخ بدهد: اگر در خیابان یک شهر کودک سه سالهای را که پدر و مادرش را گم کرده است، پیدا کنید چه کار خواهید کرد؟ اگر چیزی را که مال دیگری است بشکنید چه کار خواهید کرد؟
· مهملیابی کلامی: مطالبی برای آزمودنی خوانده میشود و او باید بگوید چرا اشتباه یا احمقانه است.
آزمون کودکان ٩ ساله
· حافظهی طرحها: طرحی به مدت ١٠ ثانیه به آزمودنی ارائه میشود. سپس آن را از دید او پنهان میکنند. او باید شبیه آن را از حفظ بکشد.
· گفتن کلمههای همقافیه: از آزمودنی خواسته میشود کلمهای، هموزن یا همقافیهی کلمهی دیگر را بگوید.
· تکرار 4 رقم از حفظ: چهار عدد یک رقمی مانند ٦، ٢، ٥ و ٨ بهطور شمرده برای آزمودنی خوانده میشود، او سپس باید آنها را به همان ترتیب از حفظ بازگو کند.
آزمون کودکان ١٠ ساله
· معنی کردن کلمههای انتزاعی: آزمودنی باید معنای کلمههایی مانند افسوس، کنجکاوی، اندوه و تعجب را بیان کند.
· یافتن دلیل: از آزمودنی خواسته میشود که در مورد برخی مسائل دلیل بیاورد.
آزمون کودکان ١١ تا ١٤ ساله
· حافظه برای تکرار ٥ رقم: سوال ٩ سالهها.
· جملهسازی از کلمههای درهمریخته: جملهای با کلمات درهمریخته در اختیار آزمودنی قرار داده میشود. او باید جملهی درست را با استفاده از کلمهها بسازد.
· بیان شباهت سه چیز: از آزمودنی خواسته میشود شباهت بین سه چیز را بیان کند.[6]
روش اجرا و نمرهگذاری آزمون
آزمایشکننده با توجه به سن، پایهی تحصیلی، سوابق و رفتار آزمودنی در جلسهی آزمایش، نقطهی آغازی را برای شروع آزمایش و طرح سوالها در نظر میگیرد. در مورد کودکان عادی و کسانی که از نظر هوش طبیعی به نظر میرسند، بهتر است آزمایش را با آزمون کودکان یک سال کمتر از سن زمانی آزمودنیها آغاز کرد. برای مثال، در مورد کودک عادی ٧ ساله میتوان آزمایش را با سوالهای آزمون کودکان ٦ ساله شروع کرد. اگر هنگام آزمایش معلوم شد که نقطهی آغاز برای شروع آزمون بالاتر از سطح مناسب انتخاب شده است، آزمایشکننده بلافاصله باید به سوالهای سنین پایینتر برگردد. در هر حال، نقطهی آغاز طرح سوالها همواره باید از سنی شروع شود که آزمودنی با صرف حداقل کوشش بتواند به پرسشها پاسخ دهد. پرسیدن سوالها تا آنجا ادامه مییابد که آزمودنی به هیچ یک از سوالهای یک سن نتواند پاسخ درست بدهد. در پایان آزمایش، سن عقلی آزمودنی با در نظر گرفتن سن نقطهی آغاز و جمع امتیازهایی که به دست آورده است، محاسبه میشود. با مراجعه به جدول هنجار آزمون میتوان هوشبهر افراد را تعیین کرد. در جدول هنجاری سن عقلی برحسب سال و ماه و ردیف افقی بالای جدول و سن زمانی برحسب سال و ماه در ستون عمودی سمت چپ جدول نشان داده شده است. از محل تقاطع سن عقلی و سن زمانی، هوشبهر انحرافی را میتوان در جدول یافت. باید دانست سن زمانی افراد بزرگسال (بالاتر از ١٨ سال) در هر سنی که باشند ١٨ سال در نظر گرفته میشود.[7]
ب. فرم جدید آزمون استنفورد – بینه
چهارمین فرم تجدیدنظرشدهی آزمون استنفورد – بینه که جدیدترین فرم آزمون است، در سال ١٩٨٦توسط ثرندایک[8] و هگن[9] تدوین شد. این آزمون نسبت به فرمهای قبلی آزمون مزیتهایی دارد. نخست اینکه انتخاب محتوای آزمون و تنظیم آن براساس نظریه روشنتری از هوش انجام گرفته است. دوم اینکه در فرمهای قبلی آزمون بیشتر سوالها از نوع آزمون غیرکلامی بوده است، در صورتی که در فرم جدید آزمونهای کلامی مورد تایید قرار گرفته است. مزیت سوم این است که روش اجرای آزمون به گونهای است که به سرعت و به آسانی میتوان محتوای آزمون و اجرای آن را با ویژگیهای آزمودنی هماهنگ کرد. بهطور کلی در فرم جدید سعی شده است با حفظ جنبههای مثبت فرم قبلی آزمون، نقاط ضعف آن برطرف شود.[10]
در فرمهای قبلی آزمون استنفورد – بینه، هوشبهر آزمودنی از روی سن عقلی و سن زمانی محاسبه میشد. در آزمون جدید، اصطلاح سن عقلی حذف شده است و به جای هوشبهر[11] اصطلاح "نمرهی معیار سنی"[12] بهکار میرود که علامت اختصاری آن SAS میباشد. نمرهی معیار سنی را میتوان با مقایسهی عملکرد آزمودنی در هر خردهآزمون با عملکرد افراد گروه همسالانش تعیین کرد. معنای نمرهی معیار سنی از نظر آماری با مفهوم هوشبهر یکسان است. زیرا نمرهی معیار سنی، نمرهای است که در آن میانگین برابر ١٠٠ و انحراف معیار برابر ١٦ است.[13]