مسئولیت حکومت و دولت اسلامی در فضاسازی‌های مناسب برای تضارب افکار و تبادل اندیشه‌ها تبادل افکار و تضارب اندیشه‌ها، یکی از نیازهای اساسی جامعه اسلامی به شمار می‌رود و باید به صورت یک "اصل" و "ضرورت حیاتی" مورد توجه همه محافل علمی و صاحبان فکر و نظر در آید و در ایجاد فضای مناسب برای حضور اندیشه‌وران و نظریه پردازان و مطرح کردن دیدگاه‌های خود به منظور بهره‌وری از نظرات صائب و افکار برتر، تلاش شود.
در این میان نباید و نمی‌توان ایجاد این فضا برای تضارب و تبادل افکار را وظیفه انحصاری اندیشه وران دانست و از وظایف حکومت و دولت اسلامی در این زمینه غفلت ورزید.
وظیفه و مسئولیت حکومت دینی در ایجاد بسترهای مناسب به منظور تحرک و فعالیت مستمر صاحب نظران در علوم و دانش‌های مختلف، به گونه‌ای حائز اهمیت است که اگر دولت اسلامی با فضاسازی‌های لازم تجمع و تضارب افکار اندیشمندان را ایجاد کند، به طور روزافزون و در سطحی وسیع این اصل و ضرورت بزرگ جامه عمل به خود می‌پوشد و با تشکیل محافل علمی و تبادل افکار صاحبان علوم و دانش‌های گوناگون، رشد و پیشرفت کشور شتاب می‌گیرد و با نقادی‌هایی که انجام می‌شود نواقص و کاستی‌ها چهره می‌نمایند و مرتفع می‌شوند و بازدهی طرح‌ها و برنامه‌ها فزونی می‌گیرد. البته این فضاسازی‌ها نباید به محافل علمی محدود شود، بلکه باید در رسانه‌های سمعی و بصری و نوشتاری - یعنی صدا و سیما و مطبوعات - نیز گسترش یابد و نویسندگان فهیم و پژوهندگان بصیر و صاحبان نظرات بکر و نوین در مسائل فرهنگی، ادبی، هنری، اقتصادی، قضایی، اجتماعی و سیاسی با مقالات و تحلیل‌ها و بررسی‌های خود در نمایاندن معایب و محاسن، راه عبور از مشکلات و دست یابی به موفقیت‌ها را صاف و هموار کنند، و بدیهی است که برای نیل به این هدف، حاکمان و دولتمردان باید دارای سعه صدر در مراتب بالا باشند و روحیه "انتقادپذیری" را در خود تقویت کنند و با شنیدن و خواندن هر نظر مخالف و متضاد باافکار و برنامه‌های خویش بر آشفته نشوند و به نفی اندیشه‌ها و طرد دانشمندان نپردازند.
باید اذعان داشت که تضارب افکار و تبادل اندیشه ها، اصل و ضرورتی است که در فرهنگ و معارف اسلامی مورد توجه خاص واقع شده است و از آنجا که قوانین شرع دارای پیوند ناگسستنی با عقل سالم می‌باشد، برخورد اندیشه‌ها و رد وبدل کردن افکار و دیدگاه ها، از ضرورت‌های عقلانی و از مشخصه‌های انسانها عاقل و خردورز معرفی شده است.
کلام گهربار ذیل از حضرت امام علی بن ابیطالب(ع)، نمونه‌ای از روایاتی است که به این موضوع توجه و نظر خاص دارد:
"الا و ان البیب من استقبل وجوه الآراء بفکر صائب و نظر فی العواقب"
"آگاه باشید که به راستی خردمند فرزانه کسی است که به اندیشه‌ها و نظرات مختلف روی آورد، با فکری درست و نگرشی در عواقب و سرانجام کارها"(1)
حضرت علی(ع) در این روایت عمیق، عاقل و خردمندی را که در اوج فرزانگی و دانایی و اندیشه ورزی قرار دارد، بسیار متمایل و مشتاق به مواجهه با نظرات و دیدگاه‌های مختلف می‌داند، چنین کسی نه تنها از تضارب افکار و نقادی و نقدپذیری بیم و هراس ندارد، که آن را بسیار ضروری می‌داند و به استقبال از نظرات و رد و بدل کردن افکار گوناگون می‌رود.
عاقل فرزانه، درصورتی به تبادل و تضارب اندیشه‌ها می‌رود که دارای فکری صحیح و درست می‌باشد، زیرا یکی از شرایط اساسی برای حضور در محافل علمی و تبادل نظرات این است که طرف‌های مقابل هرکدام دارای فکر و نظر باشند و این فکر و نظر باید صائب ودرست باشد، نه مغشوش و درهم و ضعیف و سطحی.
نکته دیگر این که خردمند فرزانه در رویکرد به تضارب افکار و تبادل اندیشه ها، به سرانجام امور نظر می‌گسترد و در نتیجه نهایی آنها می‌اندیشد و اگر آنچه درباره هر کار و فعالیت مطرح می‌کند و نظر می‌دهد، از ابتدا نتیجه‌ای نامفید و حاصلی معیوب یا ضعیف داشته و از هم اکنون چشم انداز آن مشخص باشد، از ابراز آن خودداری می‌کند، و این جاست که یکی دیگر از نشانه‌های عاقلان فرزانه رخ می‌نمایاند و آنان به هیچ وجه در مطرح کردن نظری که عمل به آن ثمره‌ای بزرگ به بار نمی‌آورد، اصرار نمی‌ورزند، و به نفس و خواهش درونی خود نظر نمی‌گسترند، بلکه به فرجام جامعه و رشد و سعادتمندی مردم می‌اندیشند، بنابر این همواره به این نکته نظر دارند که آیا نظراتی که می‌دهند راه به جایی می‌برد یا نه و رشد و پیشرفتی می‌آفریند یا این که اثر آن ضعیف می‌باشد.
این اصل را نیز نباید فراموش کنیم که در تضارب افکار و تبادل اندیشه‌ها امکان ضعف و کاستی در برخی از دیدگاه‌ها وجود دارد و این واقعیتی اجتناب ناپذیر می‌باشد و در فرهنگ اسلامی نیز به آن توجه شده است. زیرا تا افکار و دیدگاه‌های مختلف - اگر چه برخی هم دارای ضعف باشند - مطرح نشوند، نواقص و کاستی‌ها شناسایی نمی‌شود تا مرتفع شود و نظر و اندیشه برتر و صحیح‌تر انتخاب گردد(2)ولی در عین حال، عاقل فرزانه سعی وافر دارد که عواقب کارها را در نظر بیاورد و به حاصل نهایی آنچه می‌اندیشد و ارائه می‌دهد فکر کند و مراقب باشد که اولاً با فکر صائب و درست در مناظرات علمی و تبادل اندیشه‌ها وارد شود و همیشه پشتوانه‌هایی ارزشمند از دانش و بینش را به صورت "ذخیره" و "گنجینه" در نهانخانه عقل و فکر خود برای این گونه محافل علمی و نیز برای نگارش مقالات و کتب آماده کند. ثانیاً هر فکر و دیدگاهی که مطرح می‌کند، نقطه پایانی و نهایی آن را در آثار و ثمرات و راهگشایی‌ها و مقصدرسانی‌ها بنگرد.
با توجه به آنچه توضیح داده شد، از کلام گهربار حضرت علی(ع) این نتایج پنجگانه به دست می‌آید:
1- روی آوردن به اندیشه‌ها و نظرات مختلف یک "اصل" و "ارزش" است که به صورت تضارب افکار و تبادل اندیشه‌ها رخ می‌نمایاند و محافل علمی و رسانه‌های جمعی را رونق و رشد و بالندگی می‌دهد.
2 - اگر می‌خواهیم انسان متفکر و خردمند فرزانه را بشناسیم، بدانیم که او صفات و ویژگی‌هایی دارد که یکی از مهم‌ترین آنها علاقه و اشتیاق به آشنایی و شناسایی نظرات و اندیشه‌های مختلف است.
3 - خردمند فرزانه مشخصه‌ای دیگر نیز دارد و آن اینکه در محافل علمی و مناظرات، و نیز در نگارش مقالات و تحقیق و تألیف کتب، با فکر صائب و درست و متقن و استوار وارد می‌شود و او کسی است که از افکار ضعیف و سست و مغشوش به دور می‌باشد.
4 - خصلت دیگر فرزانه خردمند این است که در عواقب و فرجام کارها می‌اندیشد و سعی وافر دارد هر نظر و دیدگاهی که ارائه می‌دهد، به اموری موفق ختم شود، و به طور کلی او در هر کاری که انجام می‌دهد نیز چنین است، یعنی به آینده آن و آثار و ثمرات مفید و یا ضعیف و زیانمند آن نظر می‌گسترد و مراقب است به اموری اهتمام ورزد که انجام و فرجام آن، ارزشمند و پربار باشد.
5 - دقت عاقلان فرزانه در ارائه فکر و نظر صائب، نافی تشکیل محافل و تضارب افکار و نظرات نمی‌باشد، و نباید از این مراقبت، هراس از ارائه اندیشه و دیدگاه‌ها و نظریه پردازی‌ها برداشت شود، زیرا در تضارب و تبادل افکار، نظرات ضعیف نیز راه می‌یابند و اجتناب ناپذیر می‌باشد و راه حل اساسی این است که در مناظرات و نظریه پردازی ها، ضعف نظرات مزبور به طور مستدل و علمی شناسایی شود و از گردونه خارج گردند. بنابر این دقت عاقلان فرزانه در ارائه فکر صائب یعنی مراقبت آنان در تقویت فکر و کنکاش و پژوهش‌های علمی برای اتقان و استحکام در اندیشه‌ها و رفع کاستی‌ها و راه گشا کردن آنها می‌باشد.
* پاورقی:
1 - غررالحکم، تنظیم موضوعی، ج 2، باب العقل، ص 145، روایت 76
2- در متون فرهنگ اسلامی آمده است: "نظرها و اندیشه‌ها را به تضارب و رویارویی در آورید، زیرا دیدگاه و نظر صحیح و برتر این گونه ظاهر می‌شود." این توصیه به وضوح این واقعیت را به اثبات می‌رساند که تا نظرات گوناگون و ضعیف و قوی مطرح نشوند و به مناظره و تضارب و تبادل در نیایند، نظر صائب رخ نمی‌نمایاند. بنابر این وجود نظرات مختلف که حتی برخی از ضعف برخوردار باشند، ضروری است و آنچه مهم است حاصل و ثمره این تبادل افکار است که کنار رفتن دیدگاه‌های ضعیف و تثبیت نظرات برتر می‌باشد.
* حاکمان و دولتمردان باید دارای "سعه صدر" باشند وروحیه "انتقادپذیری" را در خود تقویت کنند و با شنیدن و خواندن هر نظر مخالف و متضاد با افکار و برنامه‌های خویش برآشفته نشوند و به نفی اندیشه‌ها و طرد اندیشمندان نپردازند
* خردمند فرزانه با فکر صائب در مناظرات علمی برای تبادل اندیشه‌ها وارد می‌شود و همیشه پشتوانه‌هایی ارزشمند از دانش و بینش را به صورت "ذخیره" و "گنجینه" در نهانخانه عقل و فکر خود برای تضارب افکار و نیز برای نگارش مقالات و کتب آماده می‌کند
* تضارب افکار و تبادل اندیشه‌ها نباید به محافل علمی محدود شود، بلکه باید به رسانه‌های سمعی و بصری و نوشتاری یعنی صدا و سیما و مطبوعات نیز راه یابد. همچنین قبل از تلاش اندیشه وران برای ایجاد بستر و فضای مناسب برای تحقق تضارب و تبادل افکار، باید حکومت دینی و مسئولان و زمامداران به فراهم شدن این فضا تلاش کنند