كلمات كليدي : نهضت آزادي ايران، جبهۀ ملي، نهضت مقاومت ملي، آيت الله طالقاني، مهندس بازرگان، يدالله سحابي، مصدق، نيروهاي ملي – مذهبي، جنگ تحميلي
نویسنده : مهدی نظرپور , لطفعلی لطیفی
الف) چگونگی شکل‌گیری و بنیانگذاران
با فروپاشی جبهۀ ملی اول در اواخر دهۀ 1330 ه.ش برخی از افراد این گروه، «نهضت مقاومت ملی» را تشکیل دادند. امّا چون تحرک لازم در آنان وجود نداشت، جناح مذهبی از آن جدا شده و در سال 1340 ه.ش نهضت آزادی در ایران را تشکیل دادند.(1)
بنیانگذاران نهضت آزادی آیت الله طالقانی مهندس مهدی بازرگان و دکتر یدالله سحابی بودند. در اساسنامۀ نهضت آزادی آمده بود: اولاً مسلمانیم و دین را از سیاست جدا نمی‌دانیم؛ ثانیاً ایرانی و ثالثاً تابع قانون اساسی و رابعاً مصدقی هستیم.(2)
حضور آیت الله طالقانی و دکتر سحابی و مهندس بازرگان سبب شده بوده که بسیاری از جوانان مذهبیِ دانشگاهی و غیردانشگاهی به سوی این گروه روی بیاورند. امّا فعّالیّت این گروه با دستگیری بنیانگذاران آن در سال‌های 1342 و 1343 و سرانجام محاکمه و زندانی شدن آنها در سال 1344 ه.ش متوقف شد.(3)
ب) نهضت آزادی، انقلاب اسلامی و دولت موقت
در سال 1356 ه.ش با روی کار آمدن «جیمی کارتر» در آمریکا و اعلام «فضای باز سیاسی» در ایران و همزمان با آغاز شتاب انقلاب اسلامی، نهضت آزای تجدید حیات کرده، طرفداری خود را از قانون اساسی مشروطه و اعلامیۀ جهانی حقوق بشر اعلام کرد.
بازرگان راهی پاریس شد تا امام خمینی (ره) را متقاعد کند که دست از شعار سرنگونی رژیم سلطتنی در ایران بردارد و اجرای قانون اساسی مشروطه را هدف مبارزۀ خود قرار دهد، امّا با مخالفت امام (ره) مواجه شد و پذیرفت که نهضت را همراهی کند.(4)
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به پیشنهاد شورای انقلاب، امام خمینی (ره) تحت شرایطی، مهندس بازرگان را به عنوان نخست وزیر دولت موقت منصوب کرد. امّا به تدریج، دولت موقت با آرمان‌های انقلاب و نظام جمهوری اسلامی و خط امام (ره) فاصله گرفت و سرانجام پس از ملاقات خودسرانه بازرگان و وزیر خارجه‌اش (ابراهیم یزدی) در الجزایر با «برژینسکی»، مشاور امنیت ملی رئیس جمهور آمریکا، تظاهرات گسترده‌ای علیه دولت موقت شکل گرفت و در نهایت منجر به تصرف لانۀ جاسوسی آمریکا در 13 آبان 1358 ه.ش توسط دانشجویان پیرو خط امام (ره) شد. امام خمینی (ره) این اقدام را مورد تأیید قرار داد اما فردای آن روز، بازرگان استعفای خود را تقدیم امام (ره) کرد که بلافاصله مورد موافقت ایشان قرار گرفت.(5) بعدها نیز اسناد همکاری تعدادی از اعضای نهضت آزادی و تعدادی از اعضای دولت موقت با لانۀ جاسوسی آمریکا به دست آمد
نهضت آزادی پس از شکست دولت موقت، موفق شد در مجلس اوّل چند کرسی را به خود اختصاص دهد. امّا پس از آغاز جنگ تحمیلی و حوادث سال 1360 ه.ش عمر آن در مجلس نیز به پایان رسید.
این گروه تا سال 1361 ه.ش حمایت عمومی خود را از دفاع مقدس ابراز می‌داشت،امّا پس از فتح خرمشهر مخالفت با استمرار جنگ را آغاز کرد و در سال‌های اوج جنگ، نغمه‌ها و نوشته‌های زهرآلود نهضت آزادی، سبب شد امام خمینی (ره) در بهمن ماه 1360 ه.ش این گروه را غیرقانونی اعلام نماید.(6)
ج) از انحلال تا شرکت در براندازی
پس از پایان جنگ تحمیلی و آغاز دوران سازندگی، نهضت آزادی به طور غیررسمی و غیرقانونی شروع به فعّالیّت کرد و اعضا و هواداران این گروه در ماهنامه های ایران فردا و کیان، نظرات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود را بیان می‌کردند. آنان در انتخابات ریاست جمهوری سال 1376 به طور همه جانبه از آقای خاتمی حمایت کردند. پس از انتخاب آقای خاتمی، جریانی موسوم به نیروهای ملی – مذهبی را مرکب از احزاب و گروه‌هایی چون نهضت آزادی، جنبش مسلمان مبارز، جنبش انقلابی مردم ایران، حزب مردم ایران، روند جدایی، گروه پیام هاجر و گروه ایران فردا، در سال 1377 ه.ش سازماندهی کردند و تهاجم به اعتقادات مذهبی و باورهای دینی مردم را در سه محور ایجاد شبهه در اصول و فروع دین، ترویج فرهنگ غرب ،حمله به نهاد روحانیت، حوزه و مراجع تقلید و نفی ولایت فقیه از طریق نافرمانی مدنی، روزنامه‌های زنجیره‌ای، تشویق دگر اندیشان و حرکت‌های دانشجویی، جهت سرنگونی نظام جمهوری اسلامی در پیش گرفت. اعترافات سیامک پورزند سند و مدرک واضح و روشنی در این باره است. (7)
در اواخر سال 1379 ه.ش و اوایل سال 1380 ه.ش اعضای این گروه دستگیر و در دادگاه انقلاب به جرم توطئه براندازی نظام، ارتباط با بیگانگان، تبلیغ علیه نظام، نگهداری ادوات جنگی و ... به زندان و جزای نقدی محکوم شدند.(8) (برگرفته از کتاب جریان شناسی، مهدی نظرپور و لطفعلی لطیفی)