تالیفات ابوالحسن کوشیار دیلمی

آثار

1 ـ اصول حساب هندسی

این اثر در دانش ریاضیات تألیف گردیده است و جزء آثار مهم در تاریخ دانش ریاضی به حساب می‌آید. در میان آثار ریاضی که از دوره‌ی اسلامی به دست آمده، کتاب کوشیار، قدیمی‌ترین اثری است که در آن دستگاه شمار با ارزش مکان تشریح شده و در آن ارقام هندی در ضمن اعمال حساب به کار رفته است.

کوشیاربررسی توابع مثلثاتی را که توسط بورزجانی و بتّانی شروع شده بود، در عصر خود، در ایران پیگیری کرده و در تکمیل آن کوشید.[30]

بورزجانی و بتّانی در آثار خود فقط جدول‌های جیب و ظل مبسوط را فراهم آورده بودند، اما کوشیارجدول معکوس را نیز حساب و تهیه کرد. بر این اساس کوشیار علم مثلثات را که توسط ابوالوفا جوزجانی و بتّانی تولید شده بود، گسترش داد.[31] طبق یک عقیده وی، نخستین کسی بود که به مفهوم تانژانت دست یافت.[32]

ویژگی‌های کتاب «اصول حساب الهند»

از قرن سوم هجری، روش جدیدی به نام حساب هندی برای نوشتن اعداد و انجام دادن عملیات حساب در قلمرو فرهنگ اسلامی رایج شد که تا امروز نیز اعتبار خود را دارد. ریاضی‌دان نامدار ایتالیایی، لئوناردور فیبونانچی وقتی با این نوع حساب آشنا شد، می‌گوید: هنر عجیب حساب کردن، تنها به کمک نه علامت هندی، مرا چنان به شوق آورد ...و قانع شدم که دستگاه عددنویسی هندی از همه‌ی (حساب‌های موجود) کامل‌تر است.

کتاب کوشیاراز حدیث تثبیت اصطلاح‌های ریاضی نیز در تاریخ، اهمیت کم نظیری دارد.

نسخه‌ی خطی این کتاب در کتابخانه ایاصوفیه‌ی استانبول موجود است. تحریر دیگری از آن به عنوان عیون الاصول فی الحساب که خود کتاب مستقلی است، در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران وجود دارد.

در سال 1965 میلادی این اثر توسط مارتین لوی و ماروین پروک به انگلیسی برگردانده شد.

این مترجمان از ترجمه و شرح عبری کتاب کوشیار بهره جستند.[33]

2 ـ زیج جامع[34]

این اثر از آثار مهم و اصلی کوشیار در دانش نجوم است. نسخه‌ای خطی از این کتاب تحت عنوان کتاب الزیج الجامع لکوشیار بن لبان با شهری الجیلی در کتابخانه‌ی گیلان وجود دارد. در ابتدای این کتاب، گوشیار اشاره‌ای به اصلاح و اتمام و جامعیت آن دارد. در این باره می‌نگارد:

«چون نگاه کردیم در زیج‌هایی که تالیف کرده‌اند در ضاعت نجوم و تامّل کردیم در آن‌جا، بعضی فساد یافتیم که به اصلاح محتاج بود و در بعضی ناقصی یافتیم که به تمامی محتاج بود و در بعضی درازی و دوری دیدیم که به کوتاهی و نزدیکی محتاج بود و خلاف کتاب المحبطی که جمله حساب عقل است که رجوع به بانی ثانی و استاد کافی کند. پس خواستیم که زیجی کنیم و علم و عمل را در این‌جا کنیم و فساد را به صلاح درآوریم و دور را از نزدیک‌تر گردانیم و ناقص را تمام کنیم و پیدا کنیم معنای هر لفظی و شرح دهیم و برهان ظاهر کنیم و چون تفاوت‌های یافتیم میان این زیج و دیگر زیج‌ها که در این زیج‌ها فساد را اصلاح آمده است و در آن، دور نزدیک شده و ناقص تمام شده و در پیش افکندیم عمل سهل، تا مبتدیان را آسان باشد و به زودی فایده یابند و چهار مقالت کردیم: مقالت نخست، در حساب باب‌ها؛ دوم، در جدول؛ سوم، در شرح هیئت؛ چهارم، در برهان. و چون عزم درست شد و نیت من موکد گشت در این، از خدای تعالی توفیق کفایت و هدایت خواستیم؛ إنه هو المغنی...»[35]

3 ـ زیج بالغ

اثر دیگر نجومی گوشیار، زیج بالغ است. پاره‌ای پژوهندگان غربی، زیج جامعو بالغ را یک اثر واحد دانسته‌اند، اما در اثر دیگر کوشیارمجمل الاصولبه صراحت اشاره دارد که دو کتاب مستقل است:

«...راه به دانستن احکام نجوم به دو چیز است: 1 ـ به دانش فلک‌های ستارگان و حرکت‌شان. 2 ـ به شمار تقویم ایشان و حال ایشان از فلک‌ها....و هر که بدین علم دانا باشد، او شریف‌تر و راست‌تر دانشی دانسته بود و اندرین معنا، دو کتاب کردیم: یکی را زیج جامع خواستیم و یکی را زیج بالغ»[36]

قطب‌الدین لاهیجی صاحب کتاب محبوب القلوبذیل تحلیل شخصیت بطلمیوس، از زیج کوشیارنام می‌برد.[37]

4 ـ مجمل الاصول ,,,فی احکام النجوم

از دیگر آثار ارزنده‌ی گوشیار گیلانی است که اربع مقالاتنیز خوانده می‌شود. نسخه‌های خطی این کتاب در کتابخانه‌های مجلس شورای اسلامی و دانشکده الهیات تهران و مشهدو مرکزی دانشگاه تهران و نجف اشرف مضبوط است. صاحب الذریعهنیز از این کتاب گوشیار یاد می‌کند.[38]

عروضی سمرقندی در چهار مقاله‌ی خود درباره‌ی اهمیت این کتاب می‌نویسد: «و از شرایط منجم، یکی آن است که مجمل الاصولگوشیار یاد دارد.[39]

فخرالدین رازی در مقدمه‌ی کتابش به نام اختیارات العلائیة فی احکام السمویةبر اهمیت کتاب کوشیارو این‌که از آن استفاده کرده است، تصریح دارد.[40]

کتاب مجمل الاصول دارای چهار مقاله به شرح زیر است:

مقاله‌ی اول ـ فی المدخل و الاصول

دوم ـ فی الحکم علی امور العالم

سوم ـ فی الحکم علی الموالید و تحویل سنینها

چهارم ـ فی جمل الاختیارات.

تبویب کتاب بر چهار مقاله، گویا تناسب و تناظر آن با عناصر چهارگانه (آب ـ خاک ـ آتش ـ هوا) بوده است که معمولاً در آن دوران میان دانشمندان اسلامی رایج بوده است.[41]

5 ـ رسالة فی الابعاد والأجرام

از دیگر آثار نجومی کوشیاردیلمی است که به خاطر رفاقت و ارادتی که او به ابوریحان بیرونی داشته، رساله را به نام او نوشته است. تنها نسخه‌ی این رساله در کتابخانه‌ی عمومی ایالت بیهار هندموجود است. در این رساله، کوشیار گیلانی اندازه‌ی زمین و ماه و خورشید و سیارات و فواصل آن‌ها را از زمین بیان می‌کند و روش به دست آوردن این اندازه‌ها و فواصل را نیز شرح داده است. آن‌گونه که خود نیز در مدخل این رساله می‌نگارد: «من این رساله را درباره‌ی فاصله‌ها و اندازه‌ها و شیوه‌ی یافتن آن‌ها و آن‌چه در این کار به رصد و دانستن و حساب مربوط می‌شود تهیه کرده‌ام. و خداوند «توفیق دهنده» است.

ترجمه‌ی فارسی این رساله در مجموعه‌ی هزاره‌ی کوشیار گیلانی، به همت دانشگاه گیلان ارائه گردیده است. برخی از عناوین مذکور در این رساله، در پی می‌آید: اندازه‌ی زمین؛ فاصله‌ی از زمین؛ مقایسه‌ی ابعاد خورشید و ماه و زمین؛ اندازه‌ی طول سایه زمین ـ نسبت حجم خورشید و حجم زمین و قطر زهره و عطارد و مشتری و زحل و...؛ بحث ستارگان ثابت و...

به عنوان نمونه کوشیار در این کتاب، قطر کره زمین را بسیار نزدیک به مقدار واقعی آن یافته است، هر چند درباره اندازه‌ی قطر مریخ اشتباه کرده و بزرگ‌تر از زمین پنداشته است.[42]

6 ـ عیون الاصول فی الحساب

کتابی عربی است. و دوازده باب دارد. قدیمی‌ترین متن عربی در علم ریاضی به شمار می‌رود. عناوین و ابواب آن، این‌ها است:

ـ در شکل ارقام و مراتب آن‌ها. در این باب، کوشیاراعداد 1، 2، 3،.....9 را به کار می‌برد و عدد صفر را با دایره‌ای نمایش می‌دهد.

ـ در افزودن عدد بر عدد؛

ـ در کاستن عدد از عدد؛

ـ در ضرب؛

ـ در حاصل‌ضرب؛

ـ در تقسیم؛

ـ در حاصل قسمت؛

ـ در جذر؛

ـ در حاصل‌ضرب جذر؛

ـ در کعب؛

ـ در حاصل کعب؛

ـ در میزان.[43]

7 ـ کتاب اسطرلاب

به موجب گزارش فهرست‌نویسان خارجی، نسخه‌ی خطی آن، به نام کتاب الاسطرلاب و کیفیة عمله و اعتباره علی التمام و الکمال، در کتابخانه‌های قاهره و پاریس و استانبول و افغانستان موجود است.[44]

صاحب الذریعه، مرحوم آقا بزرگ تهرانیمی‌فرماید:

«نسخه‌ای از رسالة فی الاسطرلاب کوشیاررا نزد سید ابوالقاسم ریاضی خوانساریدر نجف دیدم که بر چهار مقاله مرتب شده بود و هر مقاله چندین باب داشت. مجموع ابواب آن، به عدد 56 می‌رسید.»[45] ایشان در مجلد دیگر الذریعة می‌نویسد:

«مولا محمد مومن جزایری در کتاب لطائف الظرائف حکایت می‌کند که کوشیار در رساله‌ی اسطرلابیه خود مدعی است، بطلمیوس اولین کسی بود که اسطرلاب را اختراع کرد.».[46]

در همین مجلد، صاحب الذریعة، به زیج کوشیارنیز اشاره دارد که آن را در سال 459 رصد کرده است که البته تاریخ آن صحیح نیست، اما آن‌چه با عنایت به برخی مصادر مسلم می‌نماید، آن‌ است که کوشیار رصدخانه‌ای را بنا کرده است، هر چند تاریخ رصد آن مقبول به نظر نمی‌رسد.[47]

8 ـ رساله تجرید اصول ترکیب الجیوب

این اثر درباره‌ی تهیه جدول‌های سینوس است. نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه‌ی جارالله استانبول مضبوط است.

9 ـ احکام سهمیات و عیون الحقایق

کتاب دیگری در نجوم است.

10 ـ رساله‌ی اختیارات

در علم نجوم است. نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی موجود است.[48]

به احتمال قریب به یقین، کتاب‌های دیگر نیز از جانب کوشیارتالیف گردیده است. صاحب کتاب ذخیره‌ی خوارزمشاهیبه دست‌ نوشته‌های فراوان کوشیار اشاره کرده که با تأسف، به هر علت، در دست‌رس امروزیان قرار نگرفته است.

به عنوان نمونه، مرحوم آقا بزرگ در الذریعة، از رساله‌ای به نام موالید او اعمال الموالیدبه کوشیارنسبت می‌دهد که متن و شرح متن دارد و در آن به آرای فیلسوفان نیز پرداخته شده است. طبق این بیان صاحب الذریعة روشن می‌گردد که کوشیار به مباحث حکمی و فلسفی نیز آشنا بوده است.[49]

منبع:فرهیختگان تمدن شیعه