فاعل بالعنایه

كلمات كليدي : قصد، علم به فعل، اختيار، عنايت

نویسنده : مهدي افضلي

یکی از اقسام علت فاعلی، فاعل بالعنایه است. در فاعل بالعنایه، ضمن آن‌که فعل از روی شعور صادر می‌شود، فاعل نیز در انجام آن مختار است. علمی که فاعل به فعلش دارد علم تفصیلی است که پیش از انجام فعل در ذاتش تحقق دارد. در انجام فعل خود نیازمند داعی زائد بر ذات نیست، بلکه علم فاعل برای صدور فعل کفایت می‌کند و همان منشأ صدور فعل می‌شود. از باب نمونه اگر انسانی بر ارتفاع زیاد قرار داشته باشد، وقتی به پایین نظر افکند و سقوط را تصور کند، تصور سقوط بی‌درنگ موجب سقوط او خواهد شد.

فیلسوفان مشائی فاعلیت حق تعالی را از این سنخ می‌دانند. به نظر مشائیان علم تفصیلی خداوند به اشیا از طریق صورت‌هایی است که زاید بر ذات خداوند است. او قدرت بر انجام کار را نیز دارد، از کنار هم قرار گرفتن علم و قدرت، ماسوی الله صادر می‌شوند و در حقیقت عنایت االهی که ترکیبی از علم و قدرت است منشأ تحقق کائنات می‌شود. خداوند به ذات و کمال ذات خویش علم دارد و نظام احسن و اصلح را نیز تعقل می‌کند و همین علم او به نظام احسن باعث می‌شود که مخلوقات از او صادر شوند. البته در صدور، به دلیل قاعدة الواحد لا یصدر عنه الا الواحد، در گام نخست تنها یک موجود صادر می‌شود و فعل مستقیم خداوند همان است، لیکن پس از آن با ساز و کار خاصی سایر موجودات صدور می‌یابند و کثرات محقق می‌شود.