كلمات كليدي : انجيل دياتسارون، ادبيات سرياني، متون قرن دوم ميلادي، متون اوليه مسيحيت، اناجيل متعارف
نویسنده : محمد بخارائي (رفايي)
دیاتسارون واژه‌ای یونانی به معنی "از چهار" است و اصطلاحا به مجموعه‌ای اطلاق می‌شود که یکی از متون اولیه مسیحیت به حساب می‌آید و از تلفیق اناجیل اربعه (متی، مرقس، لوقا، یوحنا) بوجود آمده است با این تفاوت که مطالب آن در هم آمیخته شده است. چنین مجموعه‌ای را نخست، شخصی بنام تاتیان[1] (در انگلیسی tation، در فرانسوی tatien، در لاتین tatianus و درعربی طاطیانوس) که در سده دوم میلادی در بین النهرین می‌زیست فراهم آورده است[2]. وی که در حدود سال 120 میلادی متولد شد چهار انجیل را به یکدیگر در آمیخت و از مجموع آنها سرگذشتی برای مسیح پدید آورد و نام آنرا دیاتسارون نهاد.
واژه شناسی
دیاتسارون از دو واژه «دیا» و «تسارون» ترکیب شده است. معنای جزء اول کلمه «با و در» و معنای جزء دوم «چهار» است. این کلمه‌ی مرکب را در داروسازی اصطلاحا به داروهای مرکب چهارتائی گفته‌اند، مانند "تریاک دیاتسارون"[3] که در لغت به معجون چهارگانه ترجمه شده است.[4]
دیاتسارون، انجیل در هم آمیخته
تاتیان مواضع چهار انجیل را طبق تقدم و تأخر تاریخی سرگذشتها و سخنان مرتب ساخت و تلاش کرد تا بعضی از تناقضاتی را که در اناجیل یافت می‌شد بر طرف نماید. وی بدین منظور اناجیل چهارگانه را بصورت یک حکایت و داستان در آورد و مطالب تکراری را حذف نمود[5]. برای مثال او نسب‌‌نامه‌های متناقض متی و لوقا را حذف کرد و بهر حال آنچه او خلق نمود متفاوت با اناجیل چهارگانه بود.[6]
تنها 56 مورد از آیه‌ها در اناجیل رسمی، قرین و نظیری در دیاتسارون ندارند که اغلب نسب‌نامه و فقراتی راجع به زنا می‌باشند. در نهایت این اثر حدود 72 درصد از چهار انجیل را دربرگرفته است.[7] می‌توان گفت دیاتسارون عربی 50 درصد انجیل مرقس، 66 درصد انجیل لوقا، 76.5 درصد انجیل متی و 96 درصد انجیل یوحنا را دربردارد. از میان این ارقام می‌توان نتیجه گرفت از مجمموع 3780 آیه در چهار انجیل دیاتسارون 2769 آیه را نقل قول نموده و 1011 مورد را حذف کرده است.[8]
تعداد فصول ترجمه عربی دیاتسارون 55 فصل است (که فصل آخر هم بسیار کوتاه است) و این از آن جهت که در میان یهودیان چنین مرسوم است که تورات را به 54 پاراشا تقسیم می‌کردند و در هر هفته از سال، یک پاراشا را می‌خواندند مهم است.[9]
در میان کلیسای کهن، اناجیل چهارگانه در ابتدا به صورت مجزا و جداگانه رواج داشته است و انجیل متی معروفترین اناجیل بوده است.[10] از همین روی انجیل دیاتسارون دلیل و مدرکی برجسته می‌تواند باشد [11]بر اثبات اقتدار و نفوذی که اناجیل چهارگانه در میانه قرن دوم میلادی دارا بوده‌اند.[12] در نهایت انجیل دیاتسارون متن استاندارد کلیساهای سریانی زبان گشت تا پایان قرن پنجم میلادی که جای خود را به اناجیل چهارگانه داد.
تحلیل ونتیجه گیری
در مورد دیاتسارون مشکلات جدی و ناشناخته‌ای وجود دارد که بسیار قابل مناقشه و در عین حال برای رسیدن به چگونگی نگارش اناجیل کنونی در جامعه مسیحیت کهن، بسیار حائز اهمیت است. به نظر می‌رسد تاریخچه‌ای که از دیاتسارون رواج دارد کاملا استاندارد نیست و اشکالاتی دارد.
باید به این نکته توجه کافی داشت که تأسیس کلیسای اولیه توسط حواریون عیسی مسیح در انطاکیه پایتخت سوریه‌ی وقت اتفاق افتاده است. (اعمال 11: 26)
طبق باور رایج کلیسا در حدود سال 170 میلادی یک مسیحی آشوری به نام "تاتیان"، انجیل‌های چهارگانه را در هم می‌آمیزد و آنها را به صورت یک داستان روایی متوالی در می‌آورد، که برای مدت زیادی اگر نگوئیم انجیل رسمی، لااقل انجیل متعارف و مورد استفاده در کلیسای آشوری بوده است و قابل توجه است که این انجیل درهم‌آمیخته، با اناجیل چهارگانه‌ی سریانی متفاوت بوده است. اینکه آیا "تاتیان" انجیل مخلوط خود را که به دیاتسارون معروف است به یونانی تألیف نمود یا به زبان سریانی، روشن نیست[13]، اما به نظر می‌رسد وی این کار را در روم انجام داده است و زبان اصلی آن نیز یونانی بوده است. بخش‌هایی از دیاتسارون به زبان یونانی در سال 1933 کشف شده است. به هرحال آنچه معلوم است اینکه دیاتسارون، زمانی که تاتیان به روم بر می‌گردد، به زبان سریانی در اختیار کلیسا قرار می‌گیرد، و این دیاتسارون سریانی به عنوان نسخه مجاز اناجیل در میان آنان بود تا زمانی که در قرن پنجم اناجیل مجزا جایگزین آن شد.[14]
استفاده سریانی‌زبانان از این انجیل و یک سؤال تاریخی
این بخش از تاریخ که "انجیل دیاتسارون" به مدت چند قرن، انجیل متعارف کلیساهای سریانی‌زبان بوده بسیار حائز اهمیت است. حال چنانکه این مطلب صحیح است و تاتیان انجیل آمیخته را در چنین زمانی به سوریه معرفی نموده است آیا این به معنای این است که تا قبل از سال 175 هیچ انجیلی در سوریه موجود نبوده است؟
در این باره دو احتمال وجود دارد:
1- تا قبل از 175 هیچ انجیلی در سوریه وجود نداشته است.
2- انجیلهایی قبل ازاین زمان در سوریه وجود داشته است ولی در سال 175 انجیل تاتیان جایگزین آن شده است.
گزینه اول احتمال موجهی نیست، چون سوریه بسیار نزدیک به نواحی اسرائیل است که از زمان قدیم یکی از مراکز مهم فعالیت‌های تبلیغی مسیحیت بوده است.
گزینه دوم از امکان بیشتری برخوردار است. اما اگر چنین باشد آیا انجیلی که قبل از سال 175 مورد استفاده بوده است چیست؟ و چرا آن با دیاتسارون جایگزین شده است؟
این تصور (به اشتباه یا درست) شایع است که اناجیل اربعه تا سال 100 میلادی و احتمالا در سوریه نگاشته شده بودند. لذا یک سؤال بزرگ پدیدار می‌شود که چرا ناگهان دیاتسارون در سوریه انجیل حکمفرما و غالب شد و سایر اناجیل چنین موقیعتی را به دست نیاوردند؟
از آن جا که دیاتسارون در سوریه برای مدت زیادی رایج بوده است، آیا ممکن است این گونه فرض کنیم که دیاتسارون اولین انجیل پذیرفته در سوریه از ابتدا بوده است و نه از زمان تاتیان. آیا این ممکن است که بگوئیم تاتیان به واقع نویسنده دیاتسارون نبوده است، و شاید نمونه‌های قدیمی دیگری از انجیل آمیخته، از همان ابتدا در سوریه متداول بوده است؟ (تحقیقاتی که به تازگی توسط دانشمندان انجام شده است این احتمال را مطرح می‌کند که تاتیان دیاتسارون را بر اساس یک انجیل آمیخته قدیمی‌تر مانند انجیل آمیخته یوستینیوس نگاشته است.)
بنا بر این توضیحات،به نظر می‌رسد تصویری که در مورد دیاتسارون عموما مورد پذیرش است کمی با اشکال مواجه می‌شود. لذا برای فرار از این اشکالات باید یکی از این راه‌ها را انتخاب نمود.
1- چهار انجیل مجزا تا آن زمان نگاشته نشده بودند ، بلکه بعدا تألیف شدند.
2- دیاتسارون واقعا آنگونه که مورد تصور می‌باشد نیست. دیاتسارون در واقع نشان دهنده یک انجیل بسیار قدیمی است و شاید قدیمی‌ترین.
3- یک نمونه قدیمی از دیاتسارون انجیل حکمفرما و غالب در سوریه بوده است. مدتی بعد این نسخه مجددا ویرایش می‌شود و این کار به تاتیان نسبت داده می‌شود، وشاید به نادرست.
مطمئنا، این خیلی نمی‌تواند واقع گرایانه باشد که بگوئیم تاتیان تازه مسیحی شده ناگهان در انتهای قرن دوم میلادی با نسخه‌ای جدید از انجیل به سوریه رفت، و همگان اذعان و توافق نمودند که باید این نسخه را به عنوان انجیل حکمفرما و غالب در سراسر سوریه بپذیریم وآنچه را قبل در کلیسا استفاده می‌نمودند به یکباره کنار گذاشتند[15].
آیا دیاتسارون می‌تواند انجیل بدعی باشد؟
بله، بعضی از نسخه‌های دیاتسارون به وضوح انحرافات زیادی از الاهیات استاندارد کلیسای کاتولیک را نشان می‌دهد. نسخه‌های دیاتسارون بیشتر نشان‌دهنده مسیحیت دارای گرایش‌های یهودی است. به عنوان مثال، وقتی اناجیل استاندارد کاتولیک را با نسخه‌های دیاتسارون می‌سنجیم، نسخه‌های دیاتسارونی تمایل دارند عیسی را بیشتر یهودی و و وابسته به اجتماعی یهودی معرفی کنند.
در حدیثی از امام رضا (ع) نقل شده که به جاثلیق مسیحی فرمودند شما انجیل را فقط یک روز گم نکردید وگرنه آن همه اختلاف در آن نمی‌بود. هنگامی که انجیل از میان شما ناپدید شد نصاری دور هم جمع شدند تا ببینند چه کنند. لوقا، مرقس، یوحنا و متی دور هم جمع شدند و این چهار انجیل را نوشتند لذا با هم اختلاف نمود. حال با توجه به این حدیث می‌توان نتیجه گرفت در ابتدا انجیل یکتایی بوده که مفقود گردیده است و بعد چهار انجیل حدود سال 80 میلادی نگاشته شده‌اند. در سال حدود 160 میلادی، دیاتسارون مجددا توسط تاتیان یافت و باز نشر می‌شود اما تاریخ آن به ظاهر جدیدتر از اناجیل اربعه به نظر می‌رسد و با توجه به تفاوتهای ویژه مانند انکار الوهیت عیسی مورد انتقاد شدید روحانیون کلیسای غربی که چهار انجیل مجزا داشتند قرار می‌گیرد
لذا این مسئله دلیل اصلی می‌تواند باشد بر اینکه چرا سران کاتولیک در نقاط مختلف دنیا تلاش نمودند نسخه‌های دیاتسارون را سرکوب کنند. البته همه نسخه‌های دیاتسارون از لحاظ کلیسای کاتولیک منحرف نیستند. بعضی از آنها مانند دیاتسارون عربی، از لحاظ الاهیاتی کاملا کاتولیکی هستند. این همچنین می‌تواند دلیلی باشد بر اینکه این نسخه‌های دیاتسارون که از لحاظ کلیسای حاکم بیشتر صحیح هستند محصولات بازبینی و تجدید نظرهای بعدی بوده‌اند[16].
تاتیان که بود؟
تاتیان دانشجویی مشتاق و علاقه‌مند به ادبیات بود که اوقات خود را به تحقیق در فلسفه صرف می‌نمود. اما تفکرات گیج‌کننده یونان و آنچه ادبیات کفر به او به عنوان دین عرضه می‌کرد متنفر شد. در همین حال با کتابهای مسیحیت آشنا شد و به طور سختی توسط آئینها و آموزه‌های مسیحیت جذب شد. به نظر می‌رسد وی مسیحیت را در رم پذیرفت و در همان جا با "جاستین[17] شهید" آشنا شد و از راهنماییهای وی استفاده نمود. پس از مرگ جاستین او تحت تاثیر مکاتب عرفانی قرار گرفت و فرقه‌ای را بوجود آورد که دارای اصول سخت و محکمی بودند و Encratities نامیده می‌شدند به معنی «کنترل نفس» یا «اربابان خویش». این فرقه در حدود سال 169 میلادی شکل گرفته و تاتیان چند سال پس از آن مرده است.[18]
تاتیان از نظر عقیده فلسفی در ابتدا پیروی از افلاطون می‌کرد و همیشه آرزو داشت با اصول عقاید و مبانی ادیان مختلف جهان آشنا شود. از این روی به جهان گشتن آغاز کرد. او چندی در شهر رم زیست، دیری نپائید که به سوی شرق رهسپار شد. وی در پایان عمر افکار خاصی ابراز می‌داشت که نیمی از آن مبتنی بر اصول آئین مسیحیت و نیمی متخذ از عقاید فلسفی افلاطون بود. او به دو پروردگار(خدای نیکی‌ها و خدای بدی‌ها) قائل بود. از این نکته شاید بتوان گفت او مکتب زرتشت را هم پژوهش کرده بود،[19] و به همین دلیل برخی پدران کلیسا، عقاید تاتیان را کفر آمیز می‌دانسته‌اند.
دیاتسارون عربی
تاتیان «دیاتسارون»را به به زبان یونانی و یا سریانی گرد آورد، افسوس که اینک اصل آن در دست نیست اما ترجمه عربی آن مربوط به قرن 11 میلادی موجود است.[20] مترجم عربی این کتاب دانشمند و طبیب بزرگ ابوالفرج عبدالله بن الطیب، معاصر "ابن سینا (متوفی 434ق/1043م)" است. این نسخه عربی مبتنی به نسخه‌ای سریانی از قرن نهم میلادی به قلم "عیسی‌بن‌علی متطیب (متوفی259ق/873م)" شاگرد "حنین‌بن‌اسحاق (متوفی 873)" فیزیک‌دان مشهور و نویسنده بوده است.[21]
دیاتسارون فارسی
کهن‌ترین دیاتسارون شناخته شده فارسی، مربوط به سده هفتم هجری/ سیزدهم میلادی است.
اصل این نسخه از میان رفته اما رونوشتی از آن از سده دهم هجری/شانزدهم میلادی بر جای مانده است. این دست‌نوشته ارزشمند با شماره XVII(81) در کتابخانه مدیچئو لائورنتزیانا[22] در فلورانس ایتالیا نگهداری می‌شود. معرفی جامع این اثر را جزپه مسینا در سال 1943م در قالب کتابی منتشر ساخت[23] و سرانجام در سال1951.م مسینا متن کامل دیاتسارون فارسی را به همراه ترجمه ایتالیایی منتشر کرد.[24] البته معمولا چنین گفته می‌شود که دیاتسارون فارسی بر گرفته از دیاتسارون سریانی نیست، بلکه تلاشی مستقل برای یکی‌کردن چهار انجیل است.
متون دیگر دیاتسارون
شخصی به نام افرایم (متوفی373) Ephraem ، دیاتسارون را به سریانی شرح نموده است اما از این نوشته اثری تا قرن نوزدهم میلادی در دست نبوده است. البته نسخه‌ای از ترجمه ارمنی آن موجود است[25] که تاریخ آنها به 1195 میلادی باز می‌گردد.[26] در سال 1957،هشتاد درصد متن اصلی سریانی شرح افرایم بر دیاتسارون ،دوباره کشف شد.
بازسازی دیاتسارون
کسانی در طول تاریخ به دلیل اهمیت دیاتسارون، تلاش کردند بر اساس باقیمانده‌های قطعه قطعه و نقل شده در تفاسیر و اسناد موجود اقدام به بازسازی دیاتسارون کنند. از جمله شخصی به نام اوربینا در سال 1959 سعی نمود تا قسمتهای پراکنده دیاتسارون را به شکل وساختار اصلی جمع آوری نماید و تحقیقات خود را در مقاله‌ای منتشر ساخت[27]. وی توانست همه نقل قولهای سریانی که قابل اسناد به تاتیان هستند را مورد استفاده قرار دهد، اما اینکه او تا چه مقدار موفق شده همه مدارک و جوانب را مورد بررسی و دقت قرار دهد و آیا اصلا به درستی به آنها پرداخته است یا خیر سئوالاتی است که هنوز قابل مناقشه می‌باشد.[28]
سرانجام دیاتسارون
در بیرون از کلیساهای سریانی زبان، اثری از رواج دیاتسارون در تاریخ دیده نمی‌شود ولی در میان کلیساهای سریانی زبان تا قرن پنجم میلادی به عنوان انجیل رواج داشته و توسط دانشمندان توضیح داده می‌شده است. با وجود همه این شرایط شخصی به نام ربولا با بدعت‌خواندن دیاتسارون همه نسخه‌های آن را از بین برد هم مهم است.
دیاتسارون به طور نمونه توسط بعضی از پدران سریانی مانند افرایم به عنوان کتاب مقدس ذکر شده است. همچنین دیاتسارون توسط بعضی از پدران لاتین کهن ذکر شده است؛ شخصیتهایی مانند ترتولیان، نواطیان، و حتی گاهی توسط قدیس آگوستین. البته در همین زمان مورد اعتراض عده‌ای از رهبران کلیسا واقع می‌شود و تلاشهای شدیدی را بکار می‌بندند تا این اثر را پامال کنند.
هیچ انجیل دیگری در قرون میانه در حد دیاتسارون ترجمه و گسترش نیافته بود، دیاتسارون به زبانهای سریانی، یونانی، لاتین، عربی، فارسی، هلندی میانه، توسکانی[29] و ونتیانی[30]، انگلیسی میانه و فرانسوی میانه، ترجمه و گسترش یافت.[31]