ديوان دائمي دادگستري بين المللي، تشكيل ديوان دائمي دادگستري، وظايف ديوان دائمي دادگستري بين المللي.
نویسنده : محمد مهدی حکیمی
این دیوان (دیوان بین المللی دادگستری ) در سال 1946 پس از انحلال دیوان دائمی دادگستری به وجود آمد و جانشین آن شد. و از نظر تشکیلاتی شباهت های زیادی بین آن دو وجود دارد، لذا به طور مختصر به بررسی دیوان دائمی بین المللی و نیز بیان چگونگی تشکیل و انحلال آن می پردازیم.
چگونگی تشکیل دیوان دائمی دادگستری بین المللی
به دلیل توسعه روابط بین المللی و نیز افزایش احتمال به وجود آمدن اختلافات بین المللی و از طرف دیگر تکامل راه های حل اختلافات بین المللی، در اواخر قرن نوزدهم تلاش هایی به عمل آمد تا یک دیوان حکمیت متشکل از افراد صلاحیت دار تشکیل شود تا کشور ها برای رفع اختلافات بین المللی خود به آن مراجعه کنند. برای همین در سال های 1899 و 1907 کنفرانس های بین المللی صلح در لاهه هلند تشکیل شد تا یک دیوان حکمیت بین المللی به وجود آید، که این تلاش ها باعث به وجود آمدن دیوان دائمی داوری شد. [1]
موسسه الیهوروت[2] هم در سال 1907 پیشنهاد کرد تا یک دیوان دادگستری جهانی ـ که یک دستگاه قضایی بود ـ در کنار دیوان داوری بین المللی ایجاد شود تا قضاوت های بین المللی را بر عهده گیرد.
در سال 1910 نیز اقداماتی توسط سه کشور آمریکا، انگلستان و فرانسه در این باره انجام گرفت، اما این اقدام به دلیل آغاز جنگ جهانی اول (1914 تا 1918) بدون نتیجه باقی ماند.
در سال 1919 جامعه ملل ایجاد شد که دولت ها با شرایط معینی، حق عضویت در آن را داشتند.
بر اساس میثاق، جامعه ملل مأموریت یافت که درباره حل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی تلاش کرده و از کشمکش های بین المللی جلوگیری نماید.
جامعه ملل شامل رکن قضایی به عنوان دیوان بین المللی یا دیوان حکمیت نبود، اما ماده 14 میثاق، شورای جامعه ملل را موظف کرده بود که طرح تشکیل یک دیوان دائمی دادگستری بین المللی را تنظیم نماید و برای تصویب آن را به اعضای جامعه ملل ارائه دهد.[3]
در دسامبر سال 1920 از طرف شورای جامعه ملل پروتکلی ارائه شد، که در آن تشکیل یک دیوان دائمی بین المللی دادگستری پیش بینی شده بود و این پروتکل و اساسنامه از طرف بیش از چهل کشور و با اکثریت آراء به تصویب مجمع جامعه ملل رسید و تشکیل دیوان عملی شد ـ تعداد تصویب کنندگان اساسنامه تا اول سپتامبر 1939 از پنجاه کشور تجاوز نکردـ و دیوان مقر خود را در لاهه هلند قرار داد.
پس از تصویب اساسنامه آن از سوی دولت های عضو جامعه ملل، دیوان دائمی بین المللی دادگستری در تاریخ 15 فوریه 1922 به ریاست لودر، حقوقدان هلندی رسماً در لاهه افتتاح شد.
وظیفه دیوان دائمی دادگستری بین المللی:
وظیفه دیوان فقط رسیدگی به اختلافات ارجاعی از طرف دولت ها نبود، بلکه باید در خصوص هر گونه اختلاف یا مطلبی که از سوی مجمع یا شورای جامعه ملل ارجاع می شد نظر مشورتی می داد. ظرف آن مدت دیوان به 79 پرونده ( 50 پرونده ترافعی و 28 تقاضای رأی مشورتی ) رسیدگی کرد. در مورد 21 دعوای ترافعی قرار عدم صلاحیت و در مورد 20 دعوای ترافعی رأی ماهیتی صادر کرد. از 28 مورد درخواست رأی مشورتی فقط در یک مورد از دادن رأی امتناع کرد و در 27 مورد رأی مشورتی صادر کرد.[4]
با آنکه دیوان دائمی بین المللی دادگستری با تلاش جامعه ملل تشکیل شد، اما جزء تشکیلات و ارکان جامعه ملل نبود و دولت های عضو جامعه ملل عضو اساسنامه دیوان محسوب نمی شدند، اما در عین حال بودجه آن از طریق جامعه ملل پرداخت می شد و قضات آن هم از طریق جامعه ملل ـ به همان طریقی که در دیوان فعلی انتخاب می شوند ـ انتخاب می شدند.
دیوان در مقایسه با دیوان دائمی داوری تحول بزرگی محسوب می شد، زیرا به درخواست جامعه ملل باید آراء مشورتی صادر می کرد و همچنین دولت ها می توانستند عضو اساسنامه آن شوند و قضات اجباری آن را در چهار چوب اساسنامه ـ چه به طور کلی و یا چه در خصوص اختلاف یا اختلافات معینی ـ بپذیرند و یا برای ارجاع اختلافی به آن با یکدیگر به طور دو یا چند جانبه موافقتنامه امضاء کنند.
در این مدت دولت ها معاهدات و عهدنامه های متعددی را امضاء کردند که در آن صلاحیت حل اختلافات را به دیوان واگذار نمودند و همانطوری که در ماده 26 اساسنامه آن پیش بینی شده بود، بعضی از دولت ها با صدور اعلامیه صلاحیت اجباری دیوان را پذیرفتند.
انحلال دیوان دائمی دادگستری بین المللی :
دیوان دائمی دادگستری بین المللی تا سال 1939ـ سال حمله آلمان به هلند ـ عملاً مشغول به کار بود و از مؤسسات مفید بین المللی محسوب می شد. قضاوت های دیوان دائمی دادگستری بین المللی تا سال 1946 که رسماً منحل شد، نقش زیادی در توسعه حقوق بین الملل داشت و پس از جنگ جهانی دوم در دیوان بین المللی دادگستری ادامه حیات داد.
و در نهایت دیوان دائمی دادگستری بین المللی در تاریخ 18 آوریل 1946 از طرف مجمع عمومی جامعه ملل رسماً منحل شد. [5]