شب زنده داری و نماز شب

كلمات كليدي : شب ، نيمه شب، شب زنده داري، تهجد، سهر، نماز شب

نویسنده : مصطفي همداني

این دو عنوان اخلاقی، در منابع قرآنی، روایی و اخلاقی با تعابیری چون «تهجد»[1]، به معنی اعمالى که پس از بیدار شدن از خواب گزارده مى‌شود[2] و «سهر»[3] به معنای بیدار ماندن در شب و «قیام اللیل»[4] به معنای به‌پاخواستن در شب برای عبادت مطرح شده است و بسیار ملازم هم هستند گرچه یکی نمی‌باشند؛ زیرا واژه‌های مذکور به معنی عبادت در شب‌ها(هر عبادتی گرچه خدمت به بیمار و شیر دادن بچه) در فاصله‌ی پس از نماز عشاء تا اذان صبح است؛ گرچه از نظر زمانی، نیمه‌ی شب بهتر است[5] همانطور که نماز شب، برترین اعمال شب‌زنده‌داران است.[6]

انواع شب‌زنده‌داری

علمای اخلاق چون مرحوم فیض[7] و مرحوم ملکی تبریزی[8] و جناب نراقی و امام خمینی[9] شب‌زنده‌داری را در چند مصداق عبادی چون دعا و قرائت قرآن و به ویژه نماز شب خلاصه کرده‌اند، اما حقیقت این است که در منابع اسلامی، مصادیق شب‌زنده‌داری بیشتر از نماز شب است:

بیداری شب به ذکر خدا: قرآن کریم می‌فرماید: «در بخشى از شب او را تسبیح کن»[10] و امام خمینی(ره) از اساتید خود نقل می‌فرماید: کار سازترین عمل ‌ در تأثر قلب، سجده طولانى در دل شب که یک ساعت و یا لا اقل سه ربع ساعت به درازا کشد و در آن گفته شود:لا اله الا أنت سبحانک انّى کنت من الظّالمین.[11]‌

بیداری شب به تلاوت قرآن: پیامبر اکرم(ص) فرمود: هر کس شبى ده آیه از قرآن بخواند از بى‌خبران شمرده نمى‌شود.[12]

بیداری شب به خدمت به خلق: وقتى امام صادق(ع) نماز عشا را به‌جا مى‌آورد و پاسى از شب مى‌گذشت کیسه‌ای پر از نان و گوشت و پول بر مى‌داشت و آن را بر گردن خود حمل مى‌کرد و بین فقرای مدینه‌ تقسیم می‌کرد.[13]در روایت است هر که در راه حاجت برادر مؤمنش ساعتى از شب یا روز گام بردارد، خواه آن حاجت را برآورد یا نه، براى او از اعتکاف دو ماه بهتر است.[14] همچنین در روایتی آمده است که مردى خدمت نبىّ‌اکرم(ص) آمد و عرض کرد: «من مردى جوان هستم و جهاد را دوست دارم و مادرى دارم که از آن اکراه دارد. فرمود: برگرد و با مادر خود باش، به خدائى که مرا به حق برانگیخته است آرام گرفتن مادر تو با تو در یک شب بهتر است از یک سال جهاد در راه خدا»[15]

بیداری شب به تحصیل علم: نبىّ اکرم(ص) فرمود: شب‌زنده‌داری درست نیست مگر در در سه چیز: طلب علم، تهجد و قرائت قرآن، بردن عروس به خانه‌ی شوهر(که مستحب است شب باشد نه روز)[16]

بیداری شب در اثر درد بیماری: امام باقر(ع) فرمود: شب‌بیداری یک شب در اثر بیماری، ‌از عبادت یکسال برتر است.[17]

هر نوع شب‌ْبیداری در راه رضای خدا: همانطور که روایت است هر چشمی در قیامت گریان است مگر سه چشم: یکی از آن‌ها چشمی است که در راه خدا بیداری کشد.[18]

بیداری شب به نماز شب: نماز شب هشت رکعت است و هر دو رکعت به یک سلام ختم می‌شود. سپس دو رکعت نماز شفع به یک سلام و یک رکعت نماز وتر است.[19] نماز شب در سفر که نافله‌هاى روز ساقط است، ساقط نشده[20] و در همه حال براى مردم مستحبّ مؤکّد و براى پیامبر اکرم(ص) واجب بود.[21]

فضیلت نماز شب

امام باقر(ع) از جد خود نقل فرمود که براى خداى تعالى نداکننده‌اى است که در سحرها فریاد میزند که آیا خواننده‌اى هست که او را جواب دهم و حاجت و نیازمندیش را برآورم، استغفارکننده‌اى می‌باشد که من او را بیامرزم، طلب‌کننده‌اى هست که او را عطا کنم.[22]

امام خمینی(ره) می‌فرماید: سیره ائمه هدى(ع) و مشایخ عظام و علماء اعلام بر مواظبت بر نماز شب بوده بلکه بیدارى در آخر شب را با قطع نظر از عبادت اهمیت مى‌دادند.[23] زیرا شب، هنگام انزواى از خلق و انقطاع از مشاغل روز است که انسان را به خلوت و وحدت مى‌کشاند و خلوت و وحدت به توحّد مى‌رسانند و تا انسان به توحّد نرسیده است به ادراکات عقلى و سیر انفسى نائل نمى‌گردد.[24]

فضیلت نماز شب در قرآن

خدای متعال، مومنین را به وصف «استغفارکنندگان در سحرگاهان» ستوده است.[25] چه این استغفار سحرگاهی در نماز شب باشد چه در غیر آن[26] و به رسول گرامی‌اش دستور داده است که پاسى از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن(و نماز) بخوان! این یک وظیفه اضافى براى توست امید است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستایش برانگیزد![27] و شب‌زنده‌داران را خردمندانی دانسته است که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد مى‌کنند.[28]

و فرمود: مسلّماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت‌تر است[29]؛ زیرا نماز شب استوارترین و صائب‌ترین سخن است، براى اینکه در نماز شب حضور قلب بیشتر و توجه به کلام دقیق‌تر است.[30]

فضیلت نماز شب در روایات

در احادیث بسیار وارد است که نماز شب شرف مؤمن است[31] و زینت آخرت، چنانچه مال و اولاد زینت دنیاست‌.[32] حضرت رسول(ص) در وصیتش به امیرالمؤمنین(ع) فرمود: که بر تو باد به نماز شب خواندن و سه مرتبه این کلام را تکرار کرد.[33] در روایت است که ‌ هر کس در نماز وترش که آخرین رکعت نماز شب است، هفتاد بار در حال ایستاده‌بگوید:" استغفر اللَّه و اتوب الیه" و تا یک سال این عمل را ادامه دهد خداى تعالى او را در درگاه خود از مصادیق" مستغفرین بالاسحار" به حساب آورده و آمرزش خداى تعالى برایش حتمى خواهد شد.[34] و شاید مهم‌ترین فضیلت نماز شب در این روایت باشد که امام صادق(ع) فرمود: از ما نیست کسی که نماز شب نخواند.[35]

فضیلت نماز شب در کلمات علمای اخلاق

آخوند ملاحسینقلی همدانی(ره) می‌گوید: از طالبان آخرت، احدى به مقامى از مقامات دینى نرسید مگر آنانکه اهل تهجد و شب زنده‌دارى بودند.[36]

شیخ أنصارى(ره) به شاگردان دستور مى‌داد که حتماً باید نماز شب بخوانند و خیلى روى این معنى تأکید داشت.[37]

علامه‌ی طباطبایی(ره) امر شانزدهم از امور ضروری برای سالک را شب‌زنده‌داری می‌داند[38] و نقل می‌کند که در آغاز ورودم به نجف یک روز درِ مدرسه‌اى ایستاده بودم که مرحوم قاضى از آنجا عبور مى‌کردند، چون به من رسیدند دست خود را روى شانه من گذاردند و گفتند: «اى فرزند! دنیا مى‌خواهى نماز شب بخوان؛ و آخرت مى‌خواهى نماز شب بخوان!»[39]

آثار و فواید نمازشب

آثار معنوی و روحی:

1.رسیدن به مقام محمود[40] زیرا این معنا اختصاصى به حضرت رسول(ص) ندارد، بلکه براى غیر آن حضرت(ص) نیز میسور است، تفاوت بین آن حضرت(ص) و دیگران در درجه کمال وجودى است، نه در اصل تکامل.[41]

2.از اسباب رسیدن حضرت ابراهیم به مقام خلّت(دوستی الهی)[42]

3.نزدیک کننده به خداوند، پاک‌کننده‌ی گناهان و باز دارنده از گناهان.[43]

4.ابوطالب مکى از برخی علما نقل می‌کند که هر کس چهل شب را خالصانه شب‌زنده‌داری کند،‌ ملکوت آسمان را به او ارائه می‌کنند.[44]

5.چیرگی روح بر قواى بدن و تقویت اراده که کم کم زحمت آن کم مى‌شود و اطاعت بدن از نفس زیاد مى‌شود، چنانچه مى‌بینیم اهل آن بدون زحمت ‌انجام می‌دهند.[45]

6. جبران نواقص نمازهاى یومیه دارد.[46]

آثار مادی و جسمی:

1. زیبایی چهره: آنانکه در شب با خدا خلوت می‌کنند خدا آنان را بنور خود می‌پوشاند.[47]

2.ادای قرض

3. از بین بردن اندوه

4. از بین بردن درد از تن.[48]

5.تضمین کننده‌ی روزی روز[49] بدون زحمت و رنج.[50]

آثار و فواید اجتماعی: شب‌زنده‌داران، شیران روز و راهبان شب‌اند که خداوند به وسیله‌ی انان عذاب را از امت بر می دارد[51] و این خود بزرگترین خدمت اجتماعی آنان است.

خدای متعال در سوره مزمّل(المزمل : 2 – 9) به رسولش(ص) امر مى‌کند که نماز شب بخواند، تا به این وسیله آماده گرفتن مسئولیتى گردد که به زودى به او محول مى‌شود و بتواند در برابر حرفهاى بیهوده‌اى که دشمنان مى‌زنند و شاعر و کاهن یا دیوانه‌اش مى‌خوانند صبر کند، و به نحوى پسندیده از آنان کناره‌گیرى نماید.[52]

مقدمات نماز شب

مؤمن باید از ابتداى روز و در اول شب به فکر تهیه اسباب شب‌زنده‌دارى باشد.[53] بنابراین این اسباب بر سه دسته هستند:

در طول روز: از امور مهم، خواب در روز و در اول شب است[54] همان‌طور که نبىّ‌اکرم(ص) فرمود: از خواب قیلوله براى بیدارى یارى بخواهید.[55] همچنین نقل است پیامبر اکرم(ص) در اوّل شب پس از نماز عشا مى‌خوابید.[56] در روایت است که شیعیان اهل‌بیت(ع) اول شب می‌خوابند.[57]

قبل از خواب و هنگام خواب:حالات اول شب در توفیق آخر شب مؤثر است لذا سزاوار است که انسانى که قصد تهجد دارد بر وظایف و آداب خوابیدن مواظبت داشته باشد تا توفیق قیام براى نماز شب نصیبش شود. بخشی از این وظایف مهم عبارتند از:

1.محاسبه نفس.

2.با طهارت و یاد خدا به بستر رفتن

3.قرائت ادعیه و اذکار قبل ازخواب.[58]

4.خواست قلبی برای بیدار شدن: امام باقر(ع) فرمود: هر کس نیت کند که هر ساعتى که خدا بخواهد بیدار شود خدا همانا دو فرشته باو گمارد که در آن ساعت او را بجنبانند.[59]

بعد از بیدار شدن از خواب: مرحوم قاضى به شاگردان خود دستور داده بود که در میان شب چون براى نماز شب بر مى‌خیزید چیز مختصرى تناول کنید؛ مثل چاى یا دوغ یا یک خوشه انگور، یا چیز مختصر دیگرى که بدن شما از کسالت بیرون آید و نشاط براى عبادت داشته باشید.[60]

عوامل محروم کننده از نماز شب

1. تنبلی: حضرت نبىّ اکرم(ص)فرمود: کسى نیست مگر اینکه در شبى دو مرتبه فرشته‌اى او را از خواب بیدارش می‌کند و می‌گوید: بنده‌ى خدا بنشین و به یاد خدا باش در مرتبه‌ى سوم که فرشته او را بیدار مى‌کند اگر آگاه نشد شیطان در گوشش ادرار می‌کند.[61]

2.پرخوری سبب پرخوابی می‌شود و پرخوابی نیز سبب از دست رفتن نماز شب می‌شود.[62]

3.مطلق گناهان[63] به‌ویژه دروغ.[64]

4. در روایات آمده است که بنده یک یا دو شب از تهجد و شب زنده دارى محروم مى‌گردد براى اینکه به خود عجب نکند.[65]

ارمغان سحرگاهی مومنان به سوی خدا

امام باقر(ع) فرمود: نماز شب ارمغان مؤمن به سوى پروردگارش است پس ارمغان‌هاى خویش را براى پروردگارتان نیکو کنید که خدا جائزه‌هاى شما را نیکو کند؛ زیرا که این ارمغان را نگهدارى نمی‌کند مگر مؤمن درستکار راستگو.[66]

در این زمینه آداب و وظایف مفصل و دعاهاو مناجات‌هایى از ائمه(ع) رسیده است که مضامین عالى و بلندى دارند و با شئون محضر پروردگار و احوال سالکین إلى اللّه از هر مرتبه و مقامى باشند مناسبت دارد[67] و برخی از آنها عبارتند از:مسواک زدن و خود را معطر نمودن،[68]نظر کردن به آسمان و قرائت آیات آخر سوره‌ی آل عمران(190 – 194)[69]حضور قلب در استغفارات و آنچه که بر زبان مى‌آورد تا در مقام مناجات و گفتگوى با خدا، دروغ نگوید.[70]

آسیب‌شناسی شب‌زنده‌داری

1.ریاکاری در نماز شب: نوعی از ریاى آشکار در نماز شب وجود دارد که از ریای پنهان هم پنهان‌تر است، و آن این است که صاحبش را به عمل وادار نمى‌کند ولى انجام عمل را برایش آسانتر مى‌کند مثلا کسى که اهل نماز شب است ولى بیدار شدن براى او مشکل است در صورتى که گرفتار این مرتبه ریا باشد هنگامى که مهمان دارد براى بیدار شدن آمادگى بیشترى پیدا مى‌کند.[71]

2.تهجد بدون تفکر: دو رکعت متوسّط با فکر بهتر است از ایستادن یک شب در صورتى که قلب غافل باشد.» خوشا خواب زیرکان و افطار کردنشان[72]

3. کوتاهی در اداى فرائض و انجام واجبات.[73]

4.تکبر: نبىّ اکرم(ص) وقتی فضایل نماز شب را ذکر نمودند در ادامه فرمود: پس قدر این فرصت را بدانید که چه عاقبت خوبى است زمانى که از عجب و ریا سالم بماند.[74] البته مسرور شدن به تهجد با تواضع و فروتنى کردن براى خدا و شکر او بر این توفیق و طلب زیاده کردن عجب نیست و ممدوح است.[75]

نماز شب یا تحصیل علم

استاد بزرگ اخلاق، مرحوم ملکی تبریزی می‌فرماید: بعضى از مردم هستند که شیطان از سمت راست[76] بر آنها وارد مى‌شود و آنها را به خیال اینکه مطالعه از شب زنده دارى افضل است از این فضیلت عظمى باز می‌دارد و این چیزى جز غرور و فریب نیست. زیرا نماز شب یکی از مهمات در راه تهذیب نفس که واجب عینی است می‌باشد ولی تحصیل علم واجب کفایی است. مؤمن، نماز شب را در راه تحصیل علم از مطالعه کار سازتر مى‌بیند. همانگونه که در بعضى از روایات به این مطلب تصریح شده است که علم به کثرت تعلم و مطالعه نیست، بلکه علم نورى است که خدا در دل هر یک از بندگان خود که بخواهد مى‌افکند و شب زنده‌دارى و مناجات در شب، دل را نورانى مى‌گرداند و باعث ثبات نور در دل مؤمن مى‌شود.