کلمات کلیدی : شب قدر، ماه رمضان، شب سرنوشت، شب نوزدهم، شب بيست و يكم، شب بيست و سوم، فرشتگان، جبرئیل، نزول قرآن
نویسنده :مهدي جنّتي
یکی از الطاف و موهبت‌های ویژۀ خداوند در ماه رمضان شب قدر است. چنانکه پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند:
«خداوند از روزها، جمعه و از ماهها، ماه رمضان و از شبها، شب قدر را برای خود اختیار کرده است»[1]
شب قدر اوج معنویت و عبادت ماه مبارک رمضان است. شبی که قرآن؛ کلام خداوند در آن نازل شده است و مقدرات زندگی بشر تا شب قدر آینده در آن تعیین می‌شود. امام صادق (ع) در این باره می‌فرمایند:
«ابتدای سال، شب قدر است، در آن شب آنچه از این سال تا سال آینده انجام خواهد گرفت، نوشته می‌شود»[2]
شب قدر شب تجلی میعاد انسان با خداوند و ار خود جدا شدن و غرق در دریای رحمت و محبت و مهربانی خدا شدن است.
در روایات اهل بیت (ع) آمده است: فرشتگان در شب قدر فرود آمده و در زمین پخش می‌شوند، بر مجالس مؤمنین گذسته بر آنان سلام کرده و برای دعای آنان آمین می گویند، تا آنگاه که سپیده دم طلوع کند و در این شب دعای کسی رد نمی‌شود، مگر دعای عاق والدین، قطع کننده رحم، کسی که شراب بنوشد و کسی که دشمنی مومنی در دلش باشد.[3] از جمله ویژگیهای این شب اختصاص داشتن آن به امام زمان (عج) است. در تفسیر قمی در ذیل آیه ذیل
«تنََزّل المَلائِکَة وَالرّوح فیها»
چنین آمده است:
ملائکة و روح القدس بر امام زمان (عج) فرود می‌آیند و هر آنچه از وقایعی که ثبت کرده‌اند، به ایشان تقدیم می‌کنند.[4]
معانی قدر
برای «قدر» معانی چندی ذکر شده است که می‌تواند وجه تسمیه شب قدر باشد که از میان این معانی، معنی اول از همه مناسب‌تر و معروف‌تر است:
1- قدر به معنای اندازه و مقدار است. همانطور که در قرآن کریم آمده است:
«قَد جَعَل الله لِکلِّ شَیء قَدرا»
خداوند برای هر چیزی اندازه‌ای تعیین کرده است.[5]
آنچه از روایات و آیات برمی‌آید این است که شب قدر را از این رو قدر نامند که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌شود. همچنین خداودن می‌فرماید:
«إنّا أنزلناه فی لیلة مبارکة انّا کنّا منذرین فیها یفرق کل امر حکیم»
ما قرآن را در شبی پربرکت نازل کردیم. ما همواره انذار کننده بودیم. در آن شب که هر امری بر اساس حکمت خداوندی تدبیر، تعیین و جدا می‌گردد.[6]
مطابق این معنا شب قدر مختص به یک شب در یک سال مشخص نیست، بلکه در هر سال شب قدری وجود دارد.
2- شب قدر یعنی شب بزرگ و با عظمت؛ در قرآن کریم قدر به معنی منزلت و بزرگی خدا است.
«ما قَدَروا الله حَقّ قَدرِه»
آنان عظمت خدا را نشناختند.[7]
3- قدر به معنای تنگی نیز آمده است؛
«وَمَن قَدَرَ عَلَیهِ رَزَقَه فَلینفِق مِمّا آتاه الله»[8]
و آنها که تنگدستند، از آنچه که خدا به آنها داده انفاق نمایند.
4- قدر به معنی با ارزش و پرقیمت؛ کسی که این شب را احیاء بدارد، صاحب قدر و مقام و منزلت می‌شود. شبی است که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والامقام به وسیله فرشته صاحب قدر نازل گردید. شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.[9]
کدام شب، شب قدر است؟
در تعیین شب قدر پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند:
«اِلتَمَسوها فِی العَشرِ الأواخِرِ مِن شَهرِ رَمَضان»
شب قدر را در دهه آخر ماه رمضان جستجو کنید.[10]
همچنین از امام باقر (ع) آمده است:
«همانا علی (ع) شب قدر را در شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم می‌جست»
طبق روایات فراوانی که در منابع شیعی آمده است، شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ما ه مبارک رمضان، شبهای قدر معرفی شده‌اند.[11] بنابر روایت "ابن أبی الحدید" وقتی درباره تعیین شب قدر از امیرالمؤمنین سؤال می‌شود، آن حضرت از مشخص کردن آن طفره می‌رود و می‌فرماید:
«لَست أشکّ الله اِنََّما یَسترها عَنکم نَظَراً لَکم لِأَنَّکم لَو اعلمکموها عَمِلتم فیها وَتَرَکتم غَیرَها واَرجو لاتَخطئَکم اِن شاءَ الله»
در این جهت تردید ندارم که خداوند جهت مخفی داشتن شب قدر برای شما نظر و عنایت دارد؛ زیرا اگر آنرا برای شما اعلام داشته بود، در همان شب به عبادت می پرداختید و در شبهای دیگر عبادت را ترک می‌نمودید و من هم به خواست خدا در مورد بهره‌برداری شما از شبهای دیگر امیدوارم شما را محروم نگردانم.[12]
البته با اینکه خداوند و رسولش(ص) و أئمه اطهار (ع) برای زنده نگه داشتن روح امید و اهمیت اطاعت و بندگی سعی در مخفی داشتن شب قدر داشته‌اند، ولی آنطور که از احادیث استنباط می‌شود، احتمال شب قدر بودن شب بیست و سوم بیشتر است.
عظمت و اهمیت شب قدر
در مورد اهمیت شب قدر همین قدر بس که خداوند سوره‌ای در خصوص این شب نازل فرموده و در این سوره خطاب به پیامبرش می‌فرماید:
«وَما اَدریکَ ما لَیلَة القَدر»
و تو چه می‌دانی که شب قدر چیست؟
آنگاه خداوند بدون فاصله به عظمت و بزرگی آن شب اشاره کرده و می‌فرماید:
«لَیلَة القَدرِ خَیرٌ مِن اَلف شَهر»
شب قدر از هزار ماه بهتر است.
این نوع تعبیر نشانۀ عظمت، منزلت و اهمیت شب قدر است که نشان می دهد، حتی پیامبر اکرم (ص) قبل از نزول این آیات به آن واقف نبوده است.[13]
شخصی خدمت امام باقر (ع) عرض کرد: مراد از اینکه شب قدر بهتر از هزار ماه است، چیست؟ ایشان فرمودند:
«وَالعَمَل الصّالِح فیها مِنَ الصّلوةِ وَالزَّکاةِ وَأنواعِ الخَیرِ خَیرٌ مِن ألفِ شَهر لَیسَ فیها لَیلَة القَدر»
کار شایسته‌ای مانند نماز، زکات و انواع خوبی‌ها در آن شب برتر از هر کار شایسته‌ای است که در مدت هزار ماه که شب قدر در آن نیست انجام شود.[14]
آنگونه که از آیات و روایات برمی‌آید، این شب شبی عزیز و مقدس است که در آن تمامی قرآن یکجا بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد. شبی که ملائکه و روح به اذن پروردگار برای تقدیر هر کاری نازل می‌شوند. شب قدر شب سلام و رحمت است. شبی است مملوّ از سلامتی توأم با رحمت، درود و ایمنی. امام سجاد (ع) می‌فرمایند:
«شب قدر شب سلام و درود فرشتگان است، شبی که برکت و خیر آن تا دمیدن صبح برای بندگان مخلص او پیوسته و برقرار است.[15]
احیاء شب قدر
از ویژگیهای مهم این شب احیاء و نیایش به درگاه الهی است. امام موسی بن جعفر (ع) در این باره می‌فرمایند:
«مَن اغتَسَلَ لَیلَةَ القَدرِ وَاَحیاها اِلی طلوعِ الفَجرِ خَرَجَ مِن ذنوبِه»
کسی که در شب قدر غسل کند و تا طلوع صبح بیدار بماند و مشغول عبادت و نیایش الهی باشد از گناهانش پاک می‌شود.[16]
در این شب با عظمت که کتاب مقدس قرآن برای هدایت انسانها نازل شده و فرشتگان آسمانی برای سلام و درود، فوج، فوج بر زمین فرود می‌آیند، سزاوار نیست که انسان مؤمن و روزه‌دار در غفلت به سر برده و خود را از همنشینی با آنها محروم سازد.
اعمال شب قدر
از اعمال و دعاهای مخصوص این شب می‌توان به اختصار به موارد زیر اشاره کرد:
1-غسل کردن به نیت تقرب به درگاه الهی و برای انجام عبادت؛
2-احیاء و شب زنده‌داری با عبادت، دعا و توسل؛
3- تلاوت قرآن و تفکر و تدبر در معانی آن به هر مقدار ممکن و سفارش بر خواندن سوره‌های روم، عنکبوت، یس و دخان؛
4- توبه و استغفار فراوان؛
5-خواندن ادعیه وارده همچون جوشن کبیر؛
6- خواندن نمازهای وارده بالأخص نماز قضا؛
7- صدقه دادن؛
8- قرآن بر سر گرفتن و توسل و تمسک به اهل بیت (ع) و اعمال دیگری که این مختصر مجال بازگوئی همه آنها را ندارد.[17]