كلمات كليدي : علت فاعلي، علت وجود، علت هستي بخش، فاعل الهي، فاعل طبيعي
نویسنده : مهدي افضلي
یکی از مهمترین اقسام علل، علت فاعلی میباشد. از علت فاعلی در کنار علت غایی به علل وجود نیز تعبیر میشود. ارسطو مدعی است که پیش از او کسی بدین نوع علت نپرداخته است. خود وی هم در کتاب طبعیت و هم در کتاب مابعدالطبیعه به تفصیل در مورد علت فاعلی بحث کرده است. در دنیای اسلام ضمن تاکید بر علت فاعلی به معنای ارسطویی آن تغییرات معتنابهی در محتوای آن ایجاد شد. اگر در فلسفه ارسطو دستکم در ظاهر برای واجب الوجود شأن علت غایی تصویر میشد و از علت فاعلی بودن آن سخن به میان نمیآمد، در فلسفه اسلامی، علت فاعلی بودن واجب الوجود نیز در دستور کار قرار گرفت و براهین متعددی برای اثبات آن اقامه شد. برهان صدیقین که در نظام فلسفی اسلامی از شاهکارهای فیلسوفان مسلمان به شمار میآید، نخستین بار توسط ابن سینا برای اثبات علت فاعلی اقامه شده است. در نظام فکری ارسطویی چیزیکه در مورد علت فاعلی گفته میشد چیزی بیش از علت جمع میان ماده و صورت در اشیای مادی نبود و این همان چیزی است که در فلسفه اسلامی به فاعل طبیعی مشهور است. مانند اینکه نجاری میآید با استفاده از ماده چوب، که هیچ نقشی در ایجاد آن ندارد، میز و صندلی میسازد. اما در فلسفه اسلامی ضمن پذیرش این نوع علت فاعلی، از علت فاعلی دیگری نیز سخن به میان آمد که آنرا فاعل الهی مینامند، در این نوع علت، فاعل نه تنها علت ترکیب میان ماده و صورت و صورت بخشیدن به ماده است، بلکه اصل وجود ماده و صورت را نیز ایجاد میکند، افاضه وجود میکند و هستی بخش است. همین بحث در مورد مجردات نیز میآید؛ یعنی براساس قاعده الواحد، سرانجام وجود تمام مبادی عالیه و مجردات به وجود خداوند باز میگردند و همگی از او صادر میشوند. زیرا در فلسفه اسلامی در پی منازعات فلاسفه و متکلمان در مورد ملاک احتیاج معلول به علت، فیلسوفان، امکان را به عنوان ملاک احتیاج معلولها به علت معرفی کردند و در تمام ماسوی الله امکان وجود دارد. از سوی دیگر امکان نیز به استوای نسبت به وجود و عدم تعریف میشود، در نتیجه تمام ممکنات برای خروج از حد استوا و ورود در دایره موجودات نیازمند فاعل هستی بخش میباشند.
البته برای فاعل اقسام مختلف و متعددی برشمرده شده است. فاعل بالطبع، بالقسر، بالتسخیر، بالجبر و نزد متکلمین فاعل بالقصد و در فلسفه مشاء فاعل بالعنایه مورد قبول بود، پس از آن نزد شهاب الدین سهروردی فاعل بالرضا و در حکمت متعالیه فاعل بالتجلی نیز در دایره اقسام فاعل اضافه شد. هریک از این اقسام در مدخلهای جداگانه مورد بحث قرار خواهد گرفت.