معاينه محلي، اهل خبره، صحنه جرم، ضبط ابزار جرم، تفتيش منزل
نویسنده : خسرو بهمن یار
برای کشف و تعقیب جرائم، قاضی تحقیق و یا قاضی دادگاه به جمع‌آوری همه دلائل ممکن مبادرت می‌ورزد و در توسل به دلایل محدودیتی ندارد، از جمله دلائل معمول کشف جرم، معاینه محلی است. گاهی وقوع جرم به شکل و ترتیبی است که با محل آن ارتباط مستقیم دارد مثلاً زراعتی که تخریب شده، انباری که آتش زده شده، چاپ خانه‌ای که محل چاپ اسکناس جعلی بوده است و... در همه این موارد بایستی معاینه محل انجام و صورت مجلس تنظیم گردد. این صورت مجلس می‌تواند به تقویت یا تضعیف دلائل دیگر کمک نماید و ترتیب ارتکاب جرم را تجسم بخشد.
تعریف: منظور از معاینات محلی، مشاهده و ضبط آثار و علامات موجود در محل وقوع جرم است. معاینه محلی ممکن است در مرحله تحقیقات مقدماتی و بوسیلۀ قاضی تحقیق یا به نمایندگی از سوی او بوسیلۀ ضابطین دادگستری و یا اهل خبره مورد وثوق قاضی صورت گیرد و یا در مرحله دادرسی ضرورت پیدا کند و از طرف دادگاه بعمل آید و هدف از آن نیز، جمع‌آوری دلائل و قرائن و امارات وقوع جرم است.
ماده 78 به بعد قانون آئین دادرسی کیفری به تعریف و سایر موارد معاینه محلی پرداخته است.
منظور از اهل خبره، شخصی است که از راه تجربی یا علمی، اطلاعات فنی کافی در خصوص موضوعی دارد اعم از این‌که رسماً به این کار اشتغال داشته باشد یا به صورت غیررسمی، از قبیل پزشک، داروساز، مهندس، ارزیاب و....
زمان معاینه محل:
«معاینه محل در روز به عمل می‌آید، مگر در مواردی که فوریت دارد». (مفاد ماده 79 قانون مذکور)
اشخاص حاضر در انجام معاینه:
1- قاضی یا کارشناس و اهل خبره و یا ضابطین دادگستری
2- اشخاصی که در امر جزایی شرکت داشته‌اند. (متهم، متهمین به شراکت یا معاونت و...)
3- شاکیان و ذی‌نفعان در کشف و تعقیب جرم
4- شاهدان و مطلعین
موارد مربوط به معاینه محل:
1- ضبط اشیاء یا آلات و ادوات جرم
2- تفتثیش منزل
3- مطالبه اسناد از سازمان‌های دولتی
4- بازرسی بدنی متهم
5- ترسیم نقشه محل
6- عکاسی
7- معاینه جسد
8- نبش قبر
ضبط آلات یا ادوات جرم:
آلات جرم و بطور کلی هر چیزی که حین معاینه محل بدست آمده و ممکن است موجب کشف جرم و احراز حقیقت گردد ضبط و در صورت مجلس تعریف و توصیف می‌شود.
«آلات و ادوات جرم از قبیل حربه، اسلحه، اسناد ساختگی، سکه تقلبی و کلیه اشیایی که در حین بازرسی به دست آمده و می‌تواند موجب کشف جرم یا اقرار متهم به جرم باشد باید ضبط شده و در صورت مجلس، هر یک از اشیای مزبور تعریف و توصیف شود».(مفاد ماده 107 قانون آئین دادرسی کیفری)
تفتیش منزل:
چون مسکن اشخاص مصون از تعرض است (اصل 22 قانون اساسی) و بدون اذن صاحب خانه کسی حق ندارد وارد منزل مسکونی افراد شود و تفتیش منزل ملازمه با دخول مأمورین به منزل مسکونی اشخاص دارد؛ لذا مقنن، تفتیش منزل را مقید به رعایت اصول و تشریفات خاصی کرده است تا آرامش و حرمت منازل افراد از بین نرود.
1- بازرسی، در مواردی به عمل می‌آید که به حسب دلائل، ظن قوی به کشف متهم یا اسباب و آلات و دلایل جرم در آن محل وجود داشته باشد. (ماده 96 قانون مذکور)
2- اگر تفتیش با حقوق اشخاص در تزاحم باشد انجام بازرسی در صورتی مجاز است که نتیجه اقدام مهمتر از حقوق اشخاص ساکن در محل (مورد بازرسی) باشد (ماده 97 همان قانون)
3- بازرسی در حضور متصرف قانونی و شهود تحقیق و در غیاب وی در حضور ارشد حاضرین به عمل می‌آید. (ماده 98 قانون مذکور)
4- اگر در محل تفتیش کسی نباشد و تفتیش فوریت داشته باشد، قاضی می‌تواند باقید مراتب در صورت جلسه، دستور باز کردن محل را بدهد. (تبصره ماده 98 قانون مذکور)
5- حضور افراد (غیر از کسانی که در امر جزایی دخالت دارند. شاکی و متهم و شهود تحقیق) در محل بازرسی ممنوع است. (ماده 99 قانون مذکور)
6- اوراق و نوشته‌ها و سایر اشیاء متعلق به متهم در صورتی بازرسی و توقیف می‌شوند که راجع به واقعه جرم باشند. (ماده 103 قانون مذکور)