كلمات كليدي : شماس، ازدواج شماسان، ديكون، انتصاب زنان، ديداخه رسولان، كاتوليك، ارتدوكس، پروتستان
نویسنده : محمد ضياء توحيدي
مقام شماسی که در اکثر کلیساهای مسیحی وجود دارد، جایگاهی است که ریشه در کتاب مقدس دارد و شاید به همین دلیل باشد که حتی کلیساهایی که منکر منصب های اسقفی و کشیشی هستند، این منصب را پذیرا شده اند.در میان کلیساهای مسیحی، تنها کلیساهایی مانند باپتیست‌ها[1] و کویکرها[2] که به طور کلی فاقد مراتب روحانی هستند، منکر این منصب هستند.
واژه شناسی
واژه‌ی شماس در اصل از زبان‌های سامی گرفته شده و در زمان‌های قدیم به خادمان آیین خورشیدپرستی اطلاق می‌گردیده است.[3] معادل انگلیسی این کلمه، واژه‌ی deacon است که برگرفته از کلمه‌ی یونانی diakonos به معنی خدمت‌گذار است.[4]
خاستگاه مقام شماسی
شماسی منصبی است که در عهد جدید به صراحت نام آن ذکر شده است. از جمله مواردی که در عهد جدید عنوان شماسی به کار رفته است می‌توان به فیلیپیان 1: 1، اول تیموتاؤس 3: 8 و 3: 10 و 3: 12 و 3: 13 اشاره کرد.
در اول تیموتاؤس در مورد منصب شماسی آمده است:
«همچنین شماسان باوقار باشند، نه دو زبان و نه راغب به شراب زیاده و نه طماع سود قبیح؛ دارندگان سر ایمان در ضمیر پاک. اما باید اول ایشان آزموده شوند و چون بی‌عیب یافت شدند، کار شماسی را بکنند. و به همینطور زنان نیز باید باوقار باشند و نه غیبت‌گو بلکه هشیار و در هر امری امین.و شماسان صاحب یک زن باشند و فرزندان و اهل خانه خویش را نیکو تدبیرنمایند، زیرا آنانی که کار شماسی را نیکو کرده باشند، درجه خوب برای خویشتن تحصیل می‌کنند و جلالت کامل در ایمانی که به مسیح عیسی است».[5]
همچنین گفته می‌شود که هفت نفری که از سوی رسولان برای خدمت انتخاب شدند[6] در حقیقت به مقام شماسی منصوب شده بودند.[7]
در نوشته‌های آبای کلیسا نیز اشاره به این مقام دیده می‌شود. در نوشته‌های قدیس کلمنت رومی به کلیسای قرنتس در سال 96 میلادی نیز سخن از دو مقام اسقفی و شماسی به میان آمده است.ایگناتیوس انطاکی نیز به مقام شماسی در کنار دو منصب اسقفی و کشیشی به عنوان زیردست آنها اشاره شده است. همچنین پلیکارپ (متوفای 156 میلادی) نیز در نامه‌ی خویش به مردم فیلیپی به منصب شماسی اشاره می‌کند و از آنها به عنوان خادمان خدا و عیسی یاد می‌کند.[8]
در شورای نیقیه نیز از مقام شماسی نام برده شده است و توضیح داده شده که: «آنها کمک‌کار اسقف و مادون مشایخ هستند».[9]
مقام شماسی در کلیساهای مختلف مسیحی
این منصب، از دیرباز در دو کلیسای کاتولیک[10] و ارتدوکس[11] مورد پذیرش قرار گرفته است. در کلیساهای انگلیکن[12] و اسقفی[13] (این کلیسا در آمریکا و اسکاتلند، با عنوان اپیسکوپال[14] شناخته می‌شود[15])، نیز منصب شماسی به عنوان یکی از مناصب روحانی مورد قبول است. در کلیساهای اصلاحی[16] و کانگریگیشنال[17] هم جایگاهی شماسی یکی از چهار منصب مورد پذیرش این کلیساهاست. حتی در کلیسای پرزبیتری که عناوینی نظیر اسقفی و کشیشی جایگاهی ندارند، مقام شماسی مورد پذیرش قرار گرفته است.[18]
سن انتصاب به این مقام در کلیساهای مختلف، متفاوت است و معیار و ملاک مشخصی برای تعیین سن وجود ندارد.بر اساس قوانین کلیسایی در کلیسای ارتدوکس، حداقل سن برای انتصاب به مقام شماسی، 25 سال است.[19] این سن در برخی از کلیساها از جمله کلیسای کاتولیک[20] و انگلیکن[21] 23 سال تعیین شده است.
وظایف شماس در کلیساهای مختلف
در کلیساهای کاتولیک[22]، اسقفی[23] و کانگریگیشنال[24]، شماس‌ها به کشیشان در برگزاری شعایر دینی کمک می‌کنند.
اما در کلیسای ارتدوکس، برگزاری شعایر مشخصا بر عهده‌ی شماس است.[25]
در کلیسای انگلیکن، برگزاری دعای صبح و شام، آمرزش افراد، خواندن رساله و اعمالی از این دست از وظایف شماس به شمار می‌آید.[26]
در کلیساهای اصلاحی، شماس‌ها، وظیفه مراقبت و دستگیری از فقرا و نیازمندان را بر عهده دارند.[27]
در کلیسای پرزبیتری نیز شماس‌ها، عهده‌دار وظایفی مانند توزیع صدقات هستند. (البته در کلیساهای مختلف پرسبیتری، وظایف متفاوتی برای شماس‌ها تعریف شده است).[28]
مسأله‌ی ازدواج شماس‌ها
در کلیسای کاتولیک، شماس‌ها مطلقا از ازدواج منع شده‌اند[29] اما در کلیسای ارتدوکس، وضعیت تا حدودی متفاوت است. از نگاه کلیسای ارتدوکس، شماس‌ها (و همچنین کشیش‌ها) اگر پیش از انتصاب، ازدواج کرده باشند می‌توانند به زندگی با همسر خود ادامه دهند و منعی از انتصاب آنها به مقام شماسی (و یا کشیشی) وجود ندارد اما کسانی که به این منصب گماشته می‌شوند اگر در زمان انتصاب مجرد بوده باشند دیگر حق ازدواج نخواهند داشت.[30]
کلیساهای پروتستان نیز عموما معتقد به جواز ازدواج برای شماس‌ها می‌باشند.[31]
انتصاب زنان به مقام شماسی
این مسأله از نظر تاریخی مسلم است که انتصاب زنان به مقام شماسی در کلیساهای اولیه مرسوم بوده است و منعی از این مسأله وجود نداشته است اما بعدها کلیساهای کاتولیک و ارتدوکس رسم انتصاب زنان به مقام شماسی را لغو کردند.
انتصاب زنان به مقام شماسی در کلیساهای اولیه مسیحی
از منابع تاریخی بر می‌اید که زنان شماس در مغرب‌زمین تا قرن پنجم و در مشرق‌زمین تا مدتی بعدتر وجود داشته‌اند. به عنوان نمونه در کلیسای "سوفیای قدیس[32]" چهل زن شماس وجود داشتند. ما دست کم از نام 25 تن از زنان شماس اطلاع داریم.[33]
در "دیداخه رسولان" که متنی مربوط به قوانین اداره کلیساهای شرقی است (این متن در قرن سوم و در سوریه نگاشته شده است) از نصب زنان به مقام شماسی سخن به میان آورده است و آن را نه تنها مجاز بلکه امری ضروری اعلام داشته است:
«بنابر این ای اسقف، کارگزاران پارسایی را به عنوان یارانی که برای نجات، می‌توانند با شما همکاری کنند، نصب کن. افرادی را در مقام شماس از میان مردمی که دوست داری، برای انجام بیشتر چیزهایی که ضرورت دارد انتخاب و نصب کن؛ بلکه همچنین زنانی را برای خدمت به زنان بگمار زیرا خانه‌هایی وجود دارند که شما به واسطه‌ی حضور مشرکان در آنها نمی‌توانید مرد شماسی را برای زنان بفرستید اما فرستادن یک زن شماس امکان پذیر است. همچنین برای بسیاری از امور دیگر، رتبه شماس زن ضرورت دارد. اولا هنگامی که زنان در آب فرو می‌روند باید... به وسیله‌ی یک زن شماس با روغن تدهین مسح شوند. زیرا خداوند و منجی ما نیز زنان خدمتکاری مانند مریم مجدلیه، مریم دختر یعقوب و مادر یوسی و مادر پسران زبدی و زنان دیگر داشت. همچنین برای چیزهای دیگر شما به خدمت زن شماس نیاز دارید».[34]
لغو سنت انتصاب زنان به مقام کشیشی از سوی دو کلیسای کاتولیک و ارتدوکس
بر اساس مستندات تاریخی، این رسم در دو شورای اپایون[35] (517 م) و اورلئان[36] ( 533 م) طرد گردید و از این زمان به بعد، در کلیسای کاتولیک، هیچ منصب روحانی‌ای به زنان واگذار نگردید.[37] کلیسای کاتولیک در سال 1995 یعنی در زمانی که بحث‌ها بر سر انتصاب زنان شدت گرفته بود قاطعانه اعلام داشت که دیدگاه این کلیسا در مورد عدم جواز انتصاب زنان از خطا مصون است و هرگونه بحث در این مورد را ممنوع اعلام کرد.[38] این کلیسا با اشاره به سنت حضرت مسیح، اظهار می‌دارد که آن حضرت از هیچ زنی و حتی از مادر گرامیش برای عضویت در دوازده شاگرد خود دعوت نفرموده است.[39]
در کلیساهای ارتدوکس شرقی نیز اگرچه گماشتن زنان به مقام شماسی تا قرن دوازدهم رواج داشت اما از این زمان به بعد، تقدیس زنان و گماردن آنان به مقام شماسی، از این کلیسا رخت بر بست.[40] از آن زمان به بعد تا به اکنون، این کلیسا همواره با درخواست‌هایی که در این مورد صورت گرفته است مخالفت ورزیده است.[41]
انتصاب زنان به مقام شماسی در کلیساهای پروتستان
امروزه بسیاری از کلیساهای پروتستان، انتصاب زنان به مقام شماسی را احیا کرده‌اند. برای اولین بار یکی زن در سال 1917 در کلیسای کانگریگیشنالیستی به مقام روحانی (شماسی) گماشته شد. بیشتر کلیساهای اروپایی در ده‌های 1960 تا 1970 میلادی به انتصاب زنان به مقام روحانی (که در درجه‌ی نخست، انتصاب به شماسی بود) روی آوردند. در کلیسای انگلستان نیز اولین زن در سال 1987 به مقام شماسی رسید.[42]